Асоба мастака
Біяграфічныя слоўнікі мастакоў XVI стагоддзя ўтрымліваюць сціплыя звесткі пра Ганса Адэльгаўзера, якія базуюцца выключна на падставе сігнатуры на гравюры115. Даследчыкамі дагэтуль не былі знойдзены дамова паміж мастаком Гансам Адэльгаўзерам і замоўцам на стварэнне выявы альбо рахунак за яе выкананне, а гравюра «Vera Designatio Urbis in Littavia Grodnæ» з’яўляецца адзінай вядомай працай мастака. Аднак у архіве герцага Альбрэхта Гогенцолерна захаваўся чарнавік ліста да караля і вялікага князя Жыгімонта Аўгуста ад 22 чэрвеня 1563 года, змест якога скарочана перадаецца ў зборы дакументаў па гісторыі Рэчы Паспалітай «Elementa ad Fontium Editiones»116. Дакумент, які сёння захоўваецца ў Берліне117, з’яўляўся даручальным лістом для залатара з Парыжа Ганса Адэльгаўзера. З ліста вынікае, што яго падаўца меў намер выправіцца ў шлях да Жыгімонта Аўгуста са зброяй, вырабленай з найвялікшым майстэрствам: «Быў у мяне падаўца гэтага ліста мастак, безумоўна, незвычайны, Ёган Адэльгаўзер, залатар і грамадзянін парыжскі. Ён даводзіў, што і перад гэтым быў у Вашай Святой Каралеўскай Вялікасці (выдзелена мной. – А. П.), якая купіла ў яго нейкую зброю, і цяпер таксама з найаздобнейшай зброяй да Яе ж выправіўся ў дарогу. [...] Самога ж мастака, без сумневу, Ваша Святая Каралеўская Вялікасць, якой заўсёды зычу шчасця і даўгалецця, можа мець як найпаслухмянейшага да ўсялякага роду паслугаў» (дакумент цалкам прыведзены ў дадатку 5)118.

У сярэдзіне XVI стагоддзя культурныя і адукацыйныя стасункі паміж герцагствам Прусія, васалам Польшчы з 1525 года, і Вялікім Княствам Літоўскім былі досыць інтэнсіўнымі119. Рэформы Альбрэхта Гогенцолерна спрыялі хуткаму эканамічнаму і культурнаму развіццю Прусіі. Вялікая колькасць майстроў на Віленскім манетным двары, пушкарні і людвісарні паходзіла з герцагства120, заможную моладзь з княства вабіў універсітэт у Кёнігсбергу, адчынены ў 1544 годзе. Майстар залатых і срэбных спраў Ганс Адэльгаўзер трапіў да караля Жыгімонта Аўгуста менавіта праз пасярэдніцтва Альбрэхта Гогенцолерна.
Поўнае супадзенне імя і прозвішча замежнага залатара, высокая адзнака яго прафесійных якасцяў герцагам дапускаюць з высокай верагоднасцю ідэнтыфікаваць асобу і выказаць гіпотэзу паходжання і прафесіі аўтара гарадзенскіх малюнкаў. Аналіз апублікаваных і архіўных крыніц дазволіў акрэсліць некаторыя эпізоды ягонай біяграфіі.
Ганс Адэльгаўзер (Hans Adelhauser)121 нарадзіўся каля 1513 года122 ў Котбусе123 маркграфства Брандэнбург альбо Брусэлі124. Сацыяльны стан яго сям’і застаецца невядомым, як, зрэшты, і адукацыя майстра, што абраў залатарскую і ювелірную справу. Вядома, што некаторы час ювелір жыў у Брусэлі, дзе ажаніўся125. Прафесійны ўзровень ювеліра мусіў быць досыць высокім, паколькі майстар атрымліваў заказы ў тым ліку з-за мяжы. Магістрацкія кнігі Фрайбурга (Саксонія) захавалі запіс, датаваны 1545 годам, аб атрыманні залатых спраў майстрам Гансам Адэльгаўзерам заказа ад гарадской рады. Запіс утрымлівае цікавыя звесткі, з якіх вынікае, што майстар «…шмат вандраваў у чужых краінах і пасяліўся ў Парыжы, потым наведваў сваіх бацькоў і па дарозе назад атрымаў заказ ад Фрайберзскай рады ў суботу пасьля св. Міхала (3-га кастрычніка) 1545, “пры гэтым ён часткова вядомы сярод нашых гараджан”, з чым ён без перапынкаў трапіў у Парыж»126. Наступная згадка майстра, які жыў на той час у Парыжы, звязана з замовай на пазалоту вупражы, атрыманую ў сакавіку 1560 года ад Жана дзіт Брэсайн (Jean dit Bressain), верагодна, паходжаннем з французскага Брэста127.
Ювелір з’яўляўся прыхільнікам ідэй Лютэра128 і меў цесныя стасункі з пратэстанцкімі князямі Свяшчэннай Рымскай імперыі: імя майстра ўзгадваецца ў рахунках сярод пастаўшчыкоў залатарскіх вырабаў да двара саксонскага курфюрста Аўгуста I ў 1560-я гады129. Аднак залатара звязвалі з арыстакратыяй не толькі дзелавыя сувязі. У архіве ландграфа гесэнскага Філіпа ў Марбургу захаваўся ліст ад Ганса Адэльгаўзера, датаваны 13 красавіка 1563 года130, з дэталёвай справаздачай апошніх вайсковых і палітычных падзей у Францыі ў сувязі з рэлігійнымі войнамі паміж каталікамі і гугенотамі (змест ліста прыводзіцца ў дадатку 6)131. Дакумент сведчыць, што Ганс Адэльгаўзер быў выдатна абазнаны ў апісаных падзеях і выступіў інфарматарам. Шпіянаж досыць шырока практыкаваўся замежнікамі ў эпоху Сярэднявечча і Новага часу, калі асноўная прафесія спалучалася са здабычай патрэбнай інфармацыі132.
Недахоп крыніц не дае мажлівасці дазнацца, чым займаўся майстар некалькі наступных год, але, мажліва, менавіта ён накіраваўся ва Усходнюю Еўропу напрыканцы вясны 1563 года, аб чым сведчыць даручальнае пісьмо прускага герцага Альбрэхта133. Прычынамі ад’езда маглі стацца неспрыяльныя абставіны для жыцця і працы ў Парыжы з-за рэлігійнага канфлікту. Верагодна, Ёган Адэльгаўзер трапіў да польскага караля з мэтай продажу па-мастацку аздобленай зброі і некаторы час заставаўся пры двары Жыгімонта Аўгуста, дзе выконваў мастацкую працу па даручэнні асабіста манарха альбо асоб з яго найбліжэйшага атачэння. Тым не менш, прозвішча майстра адустнічае ў каралеўскіх рахунках за адпаведны перыяд134. Выказвалася версія, згодна з якой Ганс Адэльгаўзер адначасова з мастацкай працай у Гродна выконваў і іншае даручэнне, звязанае са здабыццём інфармацыі падчас знаходжання ў горадзе дыпламатаў135. Мастак знаходзіўся ў Гродна каля месяца летам 1567 года, дзе зрабіў замалёўкі горада і яго жыхароў, зафіксаваў прыбыццё замежных дыпламатаў і іх сустрэчы з прадстаўнікамі Жыгімонта Аўгуста.
Першыя лютэране, шэрагі якіх маглі папоўніцца за кошт гарадзенскіх манахаў-аўгусцінцаў, з’явіліся ў горадзе ўжо ў XVI стагоддзі136, і нямецкі майстар меў мажлівасць пазнаёміцца з імі. Залатарскі цэх злотнікаў быў арганізаваны ў Гродна ў 1630 годзе паводле прывілея караля Жыгімонта Вазы137, аднак у горадзе яшчэ ў XVI ст. сфарміравалася пэўная суполка залатароў138. На жаль, адсутнасць крыніц не дазваляе казаць пра ўзаемадзеянне Ганса Адэльгаўзера з мясцовымі жыхарамі.

У 1568 годзе ў Нюрнбергу быў надрукаваны медзярыт з выявай сустрэчы пасольстваў у Гродна на падставе эскізаў Адэльгаўзера, які па дагэтуль не вызначаных прычынах вярнуўся ў Заходнюю Еўропу. Мастак, вядомы ў першую чаргу як залатар, не завяршыў працу самастойна. Нюрнберг ляжыць на шляху з Усходняй Еўропы ў Парыж, таму Адэльгаўзер мог асабіста бачыцца з гравёрам і залатаром Маціасам Цюнтам, які ў 1565139 годзе выканаў гравюру з выявай аблогі Парыжа140 і ў якога быў замоўлены «гродзенскі» медзярыт. Супрацоўніцтва майстроў падчас вырабу медзярыта дагэтуль не вывучана і патрабуе асобнага даследавання.

У 1569 годзе Адэльгаўзер у другі раз пабраўся шлюбам з Маргарытай Нойэндорф, дачкой бюргера з Франкфурта-на-Майне141. Вядома, што ў 1571 годзе залатых і срэбных спраў майстар наведваў Франкфурцкі кірмаш, дзе зрабіў шэраг буйных пакупак142. Ювелір вярнуўся ў Парыж, дзе выжыў падчас падзей Барталамееўскай начы 24 жніўня 1572 года, але пакінуў горад, дзе жыў з перапынкамі апошнія 28 год ды меў вучняў143, і эміграваў у нямецкія землі. У 1577 годзе ў яго нарадзіўся сын Ганс Георг144, вядомы пазней як радца і бурмістр у Франкфурцкай гарадской радзе ў першай трэці XVII стагоддзя145. Судовыя кнігі Франкфурта-на-Майне ўтрымліваюць звесткі аб судовай адозве 1576 года, калі Ганс Адэльгаўзер спрабаваў атрымаць 200 флорынаў146. Памёр у 1578 годзе ў Андэрнаху (Рэйнланд-Пфальц)147.

Адсутнасць непасрэдных доказаў не дазваляе дагэтуль безапеляцыйна казаць пра ўдзел залатара і грамадзяніна парыжскага Ганса Адэльгаўзера ў стварэнні гарадзенскіх выяў у ліпені 1567 года, але факты з біяграфіі гэтага майстра не пярэчаць гэтаму, а ўскосная інфармацыя нават падцвярджае яго прысутнасць на землях Вялікага Княства Літоўскага ў сярэдзіне 1560-х гадоў.
Крыніцы і заўвагі >>
115. Hollstein F. W. H. German engravings etchings and woodcuts. CA. 1400–1700. Volume I. Amsterdam, 1954. P. 5; Meyer Julius. Adelhauser Hans // Allgemeines künstler-lexikon. Leipzig, 1870. S. 81; Orgelbrand Samuel. Adelhauser // Encyklopedyja powszechna. T. 1. Warszawa, 1859. S. 118; Rastawiecki Edward. Adelhauser Jan // Słownik malarzów polskich tudzież obcych w polsce osiadłych lub czasowo w niej przebywających. T. I. Warszawa, 1850. S. 2–3; 27; Лидин Р. А., Лененко Т. В. Мастера западноевропейского изобразительного искусства и архитектуры. Энциклопедический словарь. Москва, 2004. С. 9; Петров П. Н. Адельгаузер Ян // Энциклопедический словарь, составленный русскими учеными и литераторами. Том II. Санкт-Петербург, 1861. С. 28; Ровинский Д. А. Адельгаузер, Ганс // Подробный словарь русских гравированных портретов. Том IV. Санкт-Петербург, 1889. С. 609.
116. Elementa ad fontium editiones. 73. Documenta ex Archivo Regiomontano ad Poloniam spectantia XXXVIII pars Ostpr. Fol., vol. 46, 57, HBA, B, K. 1185, 1186, a. 1563–1564, ed. Carolina Lanckorońska et Lucianus Olech. Romae, 1989. P. 73. 117. Берлін, GStAPK, Conc., HBA, B, Kasten 1185 (чарнавік).
118. Пераклад з лацінскай мовы на беларускую выкананы Алесем Жлуткам.
119. Падрабязней пра стасункі Жыгімонта Аўгуста і Альбрэхта гл.: Małłek Janusz. Dwie części Prus: studia z dziejów Prus Książęcych i Prus Królewskich w XVI i XVII wieku. Olsztyn, 1987; Sucheni-Grabowska Anna. Zygmunt August. Król polski i wielki książę litewski 1520–1562. Kraków, 2010.
120. Brensztejn Michał. Zarys dziejów ludwisarstwa na ziemiach b. Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wilno, 1924. S. 15–29, 40–48; Karge Paul. Zur Geschichte des Deutschtums in Wilna und Kauen (Kowno) // Altpreußische Monatsschrift. Band 54, Königsberg, 1917. S. 35–94.
121. Часам прозвішча падаецца як Adelheuser (Адэльгейзэр) альбо Adelhäuser (Адэльгойзэр). Аўтар абраў варыяцыю Adelhauser (Адэльгаўзер), запісаную на медзярыце.
122. Dietz Alexander. Frankfurter Handelsgeschichte. Zweiter Band.Frankfurt am Main, 1921. P. 22; Scheffler Wolfgang. Goldschmiede Rheinland-Westfalens: Daten, Werke, Zeichen. Vol I. Berlin, 1973. P. 57-58; Zülch Walther Karl. Frankfurter Künstler 1223-1700. Frankfurt, 1935. S. 329.
123. Knebel Konrad. Die Freiberger Goldschmiede Innung. ihre Meister und deren Werke. // Mitteilungen des Freiberger Altertuumsvereins. 31 Heft. Freiberg, 1895. S. 99. З Котбуса паходзіць і Маргарыта Адэльгаўзер, якая ў 1550 годзе пабралася шлюбам з вядомым пратэстанцкім дзеячам Сымонам Музоесам. Ступень сваяцтва вызначыць не ўдалося. Падрабязней гл. у: Möller Bernhard.ThüringerPfarrerbuch. Band 1: Herzogtum Gotha.Neustadt an der Aisch, 1995. S. 502.
124.Dietz Alexander. FrankfurterHandelsgeschichte. Zweiter Band.Frankfurt am Main, 1921. P. 22; Hansert Andreas, Stoyan Herbert. FrankfurterPatrizier. Historisch-Genealogisches Handbuch. Erlangen, 2012. P. 30.
125.Zülch Walther Karl. Frankfurter Künstler 1223-1700. Frankfurt, 1935. S. 329.
126. Knebel Konrad. Die Freiberger Goldschmiede Innung. ihre Meister und deren Werke. // Mitteilungen des Freiberger Altertuumsvereins. 31 Heft. Freiberg, 1895. S. 99. Пераклад з нямецкай мовы на беларускую Давіда Алега Лісоўскага.
127. Chaudonneret Marie-Claude. Lesartistes étrangers à Paris: de la fin du Moyen Age aux années 1920. Bern, 2007. P. 60.
128. Dietz Alexander. Frankfurter Handelsgeschichte. Zweiter Band. Frankfurt am Main, 1921. P. 217.
129. Schirmer Uwe. Kursächsische Staatsfinanzen (1456–1656). Strukturen - Verfassung – Funktionseliten. Stuuttgart, 2006. S. 646; Finanzen und Herrschaft. Materielle Grundlagen fürstlicher Politik in den habsburgischen Ländern und im Heiligen Römischen Reich im 16. Jahrhundert. (Veröffentlichungen des Instituts für Österreichische Geschichtsforschung 38) / Edelmayer Friedrich [und andere]. Wien-München, 2003. S. 168.
130. Ліст Ганса Адэльгаўзера датаваны 1563 годам паводле: Küch Friedrich. Politisches archiv des landgrafen Phillip des grossmütigen von Hessen. Inventar der bestände. Erster Band // Publikationen aus den königlich-preußischen Staatsarchiven. 78 band. Leipzig, 1904. S. 858. [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: https://archive.org/stream/publicationenau05archgoog#page/n919/mode/2up/search/adelheuser. Дата доступу: 20.03.2018.
131. Марбург, HStAMBest 3 Nr. 1318, fol. 34r-35v. Транслітарацыя дакумента выканана таварыствам Arbeiterwohlfahrt Ortsverein Konstanz e. V. (Konstanz, Deutschland), пераклад тэксту з нямецкай мовы на беларускую Давіда Алега Лісоўскага.
132. Падрабязней пра шпіянаж у Еўропе ў Сярэднявечча і Новы час гл.: Arthurson Ian. Espionage and Intelligence from the Wars of the Roses to the Reformation // Nottingham medieval studies vol. 35. 1991. P. 134–154; Emrah Safa Gürkan M. A. Espionage in the 16th Century Mediterranean: Secret Diplomacy, Mediterranean Go-Betweens and the Ottoman Habsburg Rivalry. [A Dissertation submitted to the Faculty of the Graduate School of Arts and Sciences of Georgetown University in partial fulfillment of the requirements for the degree of Doctor of Philosophy in History.] Washington, 2012; Haynes Alan. Invisible Power: Elizabethan Secret Services, 1570-1603. New York, 1992; Marshall Alan. Intelligence and Espionage in the Reign of Charles II, 1660-1685. Cambridge, 2002; Smith Geoffrey. Royalist Agents, Conspirators and Spies: Their Role in the British Civil Wars, 1640–1660. Farnham, 2011.
133. Берлін, GStAPK, Conc., HBA, B, Kasten 1185 (чарнавік).
134. Chmiel Adam. Źródła do historyi sztuki i cywilizacyi w Polsce. Tom I. Rachunki dworu królewskiego 1544–1567. Kraków, 1911. S. 101–164.
135. Кіркевіч А. «Ідэальная Горадня» Ганса Адэльгаўзера [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: http://budzma.by/news/idealnaya-horadnya-hansa-adelhawzyera.html. Дата доступу: 20.01.2018.
136. Баравік Пшэмыслаў. Гарадзенскія парафіі / Гародня Х-ХХ стст. Каралеўскі горад з правінцыйным лёсам. Гародня, 2014. С. 78.
137. Гардзееў Ю. Гаспадарчае жыццё і камунальная гаспадарка / Гародня Х-ХХ стст. Каралеўскі горад з правінцыйным лёсам. Гародня, 2014. С. 112.
138. Цітоў Анатоль. Гарадзенскія злотнікі ў XVI-пач. ХХ ст. / Гарадзенскі палімпсест 2012. Людзі даўняй Гародні. XV – XX стст. [пад рэд. А. Смаленчука, Н. Сліж]. Гродна, 2013. С. 108.
139. Джозаф Хелер датуе медзярыт «Paris in Franckreich Champaigne P» 1568 годам. Падрабязней гл.: Heller Joseph. Zusätze zu Adam Bartsch’s Le Peintre Graveur. Nürnberg, 1854. S.129.
140. Zündt Matthias. Plan de Paris et de ses environs. [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/btv1b8400584g.r=Plan%20de%20Paris%201565?rk=21459;2. Дата доступу: 13.02.2018; HellerJoseph. ZusätzezuAdamBartsch’sLePeintreGraveur. Nürnberg, 1854. S.129.
141. Zülch Walther Karl. Frankfurter Künstler 1223-1700. Frankfurt, 1935. S. 329; Scheffler Wolfgang. Goldschmiede Rheinland-Westfalens: Daten, Werke, Zeichen. Vol I. Berlin, 1973. P. 57-58; Zülch Walther Karl. Frankfurter Künstler 1223-1700. Frankfurt, 1935. S. 329.
142. Zülch Walther Karl. Frankfurter Künstler 1223-1700. Frankfurt, 1935. S. 329.
143. Dietz Alexander. Frankfurter Handelsgeschichte. Zweiter Band. Frankfurt am Main, 1921. P. 22, 34, 217.
144. Dietz Alexander. Frankfurter Handelsgeschichte. Zweiter Band. Frankfurt am Main, 1921. P. 22. Zülch Walther Karl. Frankfurter Künstler 1223-1700. Frankfurt, 1935. S. 329;
145. Hansert Andreas, Stoyan Herbert. FrankfurterPatrizier. Historisch-Genealogisches Handbuch. Erlangen, 2012. P. 30; Das Frankfurter patriziat. Adelheuser. [Электронны рэсурс]. Рэжым доступу: https://frankfurter-patriziat.de/node/27133. Дата доступу: 20.02.2018.
146. Scheffler Wolfgang. Goldschmiede Rheinland-Westfalens: Daten, Werke, Zeichen. Vol I. Berlin, 1973. P. 57-58.
147. DietzAlexander. Frankfurter Handelsgeschichte. Zweiter Band. Frankfurt am Main, 1921. P. 22; Zülch Walther Karl. Frankfurter Künstler 1223-1700. Frankfurt, 1935. S. 329.
Дадатак 5.pdf – Ліст герцага Альбрэхта да Жыгімонта Аўгуста ад 22 чэрвеня 1563 года
Дадатак 6.pdf – Ліст златара Ганса Адэльгаўзера да ландграфа Гесэнскага Філіпа ад 13 красавіка 1563 года