Анатацыя

Аб'ектам даследавання, прадстаўленага ў гэтым артыкуле, з'яўляецца тытульны надпіс друкаванага плана Масквы, які быў выгравіраваны ў 1613 годзе ў Амстэрдаме Геселем Герыцам. у пары з больш падрабязным планам Крамля. Абодва планы лёгка пазнавальныя, бо яны публікаваліся незлічоную колькасць разоў як у працах прафесійных гісторыкаў, так і ў папулярных публікацыях і блогах. Апісанні і згадкі планаў Герыца ў расійскіх крыніцах, як правіла, суправаджаюцца пастулатам аб "рускіх арыгіналах", якія ляжаць у іх аснове, гэта значыць аб рукапісных планах Масквы i Крамля, вырабленых у Маскве па распараджэнні Барыса Гадунова і ў цяперашні час страчаных. Гэты пастулат нібыта выцякае з таго сапраўды бясспрэчнага факту, што на планах маюцца надпісы, у тым ліку тытульныя радкі, выкананыя кірылічнай вяззю і скорапісам. Найбольш летуценным аўтарам гэты пастулат дае падставу далучыць два нідэрландскія картаграфічныя шэдэўры да здабытку рускіх майстроў і аб'явіць іх гордасцю расійскай картаграфіі.

Старанна прааналізаваўшы тытульны надпіс плана Масквы, мы вылучаем дзве яго цалкам відавочныя прыкметы, якія да гэтага часу былі абдзелены даследчай увагай і якія незалежна адна ад адной цалкам выключаюць магчымасць таго, што рукапісны эскіз гэтага надпісу быў выкананы маскоўскім майстрам або чалавекам, звязаным з урадам Маскоўскай дзяржавы. Імкнучыся супаставіць значнасць разваг, якія прыводзяць да дзвюх процілеглых высноваў, мы выяўляем карані пастулату аб «рускіх арыгіналах» у «Бібліяграфіі друкаваных планаў Масквы», выдадзенай у 1956 годзе С.А. Клепікавым пад рэдакцыяй і «кіраўніцтвам» акадэміка М.М. Ціхамірава. Разглядаючы аргументы, вылучаныя М.М. Ціхаміравым у якасці доказу маскоўскага паходжання тытульнага надпісу, мы пераконваемся ў іх поўнай беспадстаўнасці і больш за тое, у кожным з іх знаходзім прамое або ўскоснае сведчанне памылковасці гэтага пастулату. Пры гэтым прафесійная кампетэнцыя М.М. Ціхамірава як найбуйнейшага палеографа краіны не падлягае сумневу, а западозрыць яго ў свядомай і мэтанакіраванай фальсіфікацыі не дазваляе вядомы метадалагічны прынцып, які сфармуляваў у свой час польскі пісьменнік і афарыст Станіслаў Ежы Лец.

Заўвага аб кантэксце

15 красавіка 2022 года аўтар меў гонар дыстанцыйна прыняць удзел у Міжнароднай навуковай канферэнцыі ў гонар 100-годдзя з дня нараджэння Сігурда Отавіча Шміта, якая праходзіла на базе РДГУ ў Маскве, выступіўшы з дакладам «Тытульны надпіс плана Масквы Геселя Герыца ў святле спрэчкі С.О. Шміта і Г.Л. Харашкевіч аб назве Расійскай дзяржавы». Тэзы выступу былі пададзеныя яшчэ ў студзені, да пачатку расейскай агрэсіі ва Ўкраіне, а пра ўключэнне яго ў праграму стала вядома толькі на пачатку красавіка. У выніку аўтар аказаўся перад няпростым маральным выбарам, аднак, прыняўшы да ўвагі змест працы, вырашыў ад удзелу ў канферэнцыі не адмаўляцца.

Справа ў тым, што ў расійскай гістарычнай картаграфіі амстэрдамскія планы Масквы і Крамля, якія былі выгравіраваны ў 1613 годзе Геселем Герыцам¹ і атрымалі шырокае распаўсюджанне ў 1662–1672 гадах у складзе Вялікага атласа Яна Блаў², займаюць зусім асаблівае месца. Яшчэ з часоў кампаніі па «барацьбе з нізкапаклонствам перад захадам» у расійскай навуцы ўзяло верх перакананне, што рукапісныя арыгіналы гэтых планаў былі выкананы ў канцы 16-га стагоддзя ў Маскве майстрамі-картографамі Барыса Гадунова па яго царскім распараджэнні, а затым невядомымі шляхамі патрапілі ў Амстэрдам, дзе і былі пакладзены на медзь без якіх-небудзь змен. Практычна адзінай рацыянальнай апорай гэтаму перакананню паслужылі шматлікія надпісы на абодвух планах, у тым ліку тытульныя радкі, назвы рэк, гарадскіх брам і бакоў гарызонту, выкананыя па-руску кірылічнай вяззю і скорапісам. Гэтае сведчанне было палічана цалкам дастатковым і зусім бясспрэчным, паколькі вядучыя нацыянальныя спецыялісты ў галіне палеаграфіі прызналі характар ​​кірылічных надпісаў «чыста маскоўскім» Маскоўскiя арыгіналы планаў Герыца ляглі нарожным каменем у падмурак расійскай гісторыі картаграфіі, а самі амстэрдамскія планы Масквы і Крамля сталі прадметам гордасці за «еўрапейскі ўзровень» расійскай картаграфіі канца 16-га стагоддзя. Аргументы выглядалі гэтак пераканаўча, што ўяўленне аб «рускіх арыгіналах» зацвердзілася як натуральнае і сярод заходнееўрапейскіх даследнікаў, якія ў пытаннях рускай палеаграфіі цалкам спадзяваліся на аўтарытэт расійскіх экспертаў. Заставаўся адзін нязручны факт: так званыя гадуноўскія картографы ніякімі вядомымі дасягненнямі сябе не праявілі і не пакінулі пасля сябе ў расійскіх архівах ніякіх сведчанняў — ні картаграфічных (чарнавікі, апісанні метадаў і вынікаў вымярэнняў), ні пісьмовых (распараджэнні аб вырабе карт і планаў, ведамасці аб выдачы лістоў паперы або жалавання за картаграфічныя працы). Аднак па ўзаемным кансэнсусе факт гэты быў прызнаны другарадным і не годным згадкі.

У дакладзе, прадстаўленым на юбілейнай Шмітаўскай канферэнцыі, быў падрабязна прааналізаваны толькі адзін з доказаў немаскоўскага паходжання тытульнага надпісу: выраз "маскоўскія гаспадарствы", які ў ім сустракаецца ў форме множнага ліку, з'яўляўся характэрнай прыкметай польска-літоўскай палітычнай фразеалогіі, але быў катэгарычна непрымальным для маскоўскай палітычнай мовы. Разгледжаны доказ меў прамое дачыненне да тэмы навуковай дыскусіі, якая разгарнулася на мяжы 20-га і 21-га стагоддзяў паміж С.О. Шмітам і Г.Л. Харашкевіч, двума выбітнымі гісторыкамі-медыявістамі і пры гэтым — вучнямі акадэміка М.М. Ціхамірава. Удзельнікі той дыскусіі, засяродзіўшыся на тэрміне "маскоўскае гаспадарства" як такiм, абышлі ўвагай прыкмету граматычнага ліку. Хоць іншыя аспекты даследавання аб плане Масквы былі згаданыя ў дакладзе толькі мімаходзь, а пільны аналіз надпісаў на плане Крамля быў пакінуты па-за разглядам, даклад стаў, верагодна, першым публічным паведамленнем, у якім была паказана беспадстаўнасць ключавога доваду на карысць існавання рускага арыгінала плана Масквы і тым самым пастаўлена пад сумнеў якая б там ні было роля «гадуноўскіх майстроў», а разам з ёю — і перакананасць у тым, што дасягненні нідэрландскіх картографаў могуць служыць прадметам нацыянальнай гордасці вялікаросаў.

З захапленнем занурыўшыся ў картаграфію 17-га стагоддзя і рыхтуючыся да запланаванага на 15 красавіка выступу, аўтар не мог і ўявіць, што тэма "знішчэння Масквы" як прадмета гордасці і сімвала велічы Расіі набудзе у гэты дзень нечаканыя і надзённыя канатацыі.

¹Гесель Герыц (нід. Hessel Gerritsz., або Hessel Gerritszoon, г.зн. Хесель сын Герыта; рус. Гессель Герритц; 1581–1632) — нідэрландскі картограф, гравёр, кнігавыдавец, аўтар даследчых прац пра паўночныя землі, напісаныя на нідэрландскай і французскай мовах; пачаў сваю кар'еру ў якасці гравёра ў Вільяма Блау, затым адкрыў сваю ўласную картаграфічную ўстанову «Sub signo Tabulae Nauticae», супрацоўнічаў з нідэрландскай Аб'яднанай Ост-Індскай кампаніяй, а ў 1617 годзе афіцыйна стаў яе галоўным картографам, абышоўшы ў гэтай ролі свайго былога настаўніка.

²Ян Блаў (нід. Joan Willemsz. Blaeu; рус. Йоан Блау; 1596–1673) — нідэрландскі картограф, сын Вільяма Блау (нід. Willem Jansz. Blaeu; рус. Виллем Блау;1571–1638) і яго пераемнік на чале сямейнага выдавецкага дома, спецыялізацыяй якога быў выпуск атласаў, а вышэйшым дасягненнем — дванаццацітамовы Вялікі Атлас (лац. Atlas Maior, нід. Grooten Atlas), які выдаваўся ў Амстэрдаме ў 1662-1672 гадах на пяці мовах і ўключаў у сябе да 3000 старонак тэксту і каля 600 гравіраваных на медзі карт фармату фоліё. У рускай літаратуры прозвішча выдаўцоў нярэдка скажаюць як Блеу (верагодна, прачытаўшы арыгінальнае напісанне як Bleau) або Блавіян (прыняўшы фр. прыналежнае прыметнік Blavianne за імя ўласнае).

Прадмет даследавання

Паводле класічнага вызначэння, вязь — гэта адмысловы каліграфічны стыль, які мае мэтай звязаць слова або радок у безупынны арнамент. Гэтай мэты вязь дасягае выкарыстаннем упрыгожванняў і скарачэнняў. Да асноўных скарачэнняў належаць падпарадкаванні і супадпарадкаванні (памяншэнне памераў літар і размяшчэнне іх адна над іншай), лігатуры (аб'яднанне дзвюх і больш літар у адзін графічны сімвал праз супадзенне элементаў суседніх літар), пропуск літар і вынас літар над радком.³ Для абазначэння скарачэнняў з вынасам і пропускам літар выкарыстоўваецца надрадковы знак, які называецца цітла, а самі такія скарачэнні называюцца падцітлавымі скарачэннямі. Пропускі літар (кантракцыі), абазначаюцца простай цітлай, якая мае выгляд ламанай лініі. Літара, вынесеная над радком, пакрываецца літарнай цітлай у выглядзе хвалістай рысы.

³Щепкинъ В.Н. Вязь. // Древности. Труды Императорскаго Московскаго археологическаго общества. Т. 20. — М., 1904. C.57, 60.

Тытульны надпіс плана Масквы, выкананы кірылічнай вяззю, мае наступны выгляд.

Мы пачынаем нашу працу з разгляду дзвюх акалічнасцяў, на якія даследнікі да апошняга часу не звярталі увагі, але якія ляжаць на паверхні і сведчаць аб тым, што эскіз тытульнага надпісу плана Масквы быў выкананы майстрам, не звязаным ні з Масквою, ні з Маскоўскім урадам. Кожнае з двух сведчанняў — фразеалагічнае і каліграфічнае — дастатковае само па сабе, каб служыць лагічным доказам гэтаму факту. Матэматыкам добра вядомы прынцып Бахрушына-Калмагорава⁴, паводле якога для гістарычнай навукі аднаго доказу можа аказацца недастаткова. Прытрымліваючыся гэтага прынцыпу, мы не толькі падрабязна разбіраем абодва доказы, але і ідзем далей па шляху надмернасці, а менавіта: аналізуем вядомыя довады, якія былі вылучаны ў свой час у доказ тыпова маскоўскага характару вязі, тлумачым іх поўную навуковую беспадстаўнасць і паказваем, што будучы дадуманымі да канца, гэтыя довады абарочваюцца ў сваю супрацьлегласць, гэта значыць выступаюць у якасці прамых або ўскосных сведчанняў немаскоўскага паходжання тытульнага надпісу.

⁴Сяргей Уладзіміравіч Бахрушын (1882–1950) — гісторык Маскоўскай Русі і Сібіры, прафесар Маскоўскага ўніверсітэта.
Андрэй Мікалаевіч Калмагораў (1903-1987) — стваральнік аксіяматычнай тэорыі верагоднасцяў, адзін з найбуйнейшых матэматыкаў 20-га стагоддзя.

Фразеалагічнае сведчанне

Фактарам, які ставіць маскоўскае паходжанне тытульнага надпісу пад рашучы сумнеў, з'яўляецца ўжыванне выраза «Маскоўскія гаспадарствы»⁵ у множным ліку. Падставай да даследавання гэтага сведчання паслужыла навуковая палеміка аб правільным найменні Маскоўскай дзяржавы, якая разгарэлася ў канцы 20-га стагоддзя паміж двума вядомымі расійскімі гісторыкамі-медыявістамі: Ганнай Леанідаўнай Харашкевіч і Сігурдам Отавічам Шмітам. У цэнтры палемікі аказаўся тэрмін «Маскоўскае гаспадарства». Харашкевіч лічыла яго праявай польска-літоўскага ўплыву, а Шміт — натуральным элементам расійскай традыцыі, вядомай таксама і за межамі краіны. Палеміка працягвалася на працягу многіх гадоў і дасягнула публічнага апагею на старонках часопіса «Радзіма» ў 2004–2005 гадах⁶. Сама магчымасць такой палемікі сведчыць аб няўстойлівасці палітычнай тэрміналогіі 16-17 стагоддзяў і адсутнасці строгіх норм у найменні дзяржавы ў цэлым, што давала пісьменнікам тых гадоў волю для рытарычных практыкаванняў.

Разглядаючы аргументы бакоў, аўтар выявіў, што апанентамі пакінулі без увагі семантычныя адрозненні ва ўжыванні тэрміна "Маскоўскае гаспадарства" ў адзіночным і множным ліку. Аналіз крыніц дазволіў зрабіць назіранне, што калі форма адзіночнага ліку была ўласцівая як польска-літоўскаму, так і маскоўскаму словаўжыванню, то форма множнага выкарыстоўвалася выключна ў крыніцах польска-літоўскага паходжання.

⁵ У сучаснай рускай мове замест слова «гаспадарства» вымаўляецца «гасударства». Як абгрунтаваў Андраш Золтан у сваіх працах, у разгледжаны гістарычны перыяд слова сапраўды вымаўлялася як «гаспадарства», аднак у напісанні яно з'яўлялася выключна ў падцiтлавых скарачэннях, якія можна было прачытаць дваяк. У тытульным надпісе, як мы ўбачым, напісана менавіта слова "гаспадарства". Для мэт гэтага артыкула гэта адрозненне не мае прынцыповай ролі. Больш падрабязна пра тэорыю А.Золтана і значэнне пацітлавых скарачэнняў размова пойдзе ніжэй.

⁶Шмидт С.О. «В некотором царстве, в некотором государстве…» Родина №12, 2004. Хорошкевич А.Л. Россия или Московия? Родина № 11, 2005.

Найбольш вядомы прыклад — запіска царэвіча Дзмітрыя, першага самазванца, якую ён склаў 25 траўня 1604 года і адрасаваў свайму будучаму цесцю ваяводу Юрыю Мнішку. У гэтай запісцы Дзмітрый заве сябе «царэвіч ўсяе Русіі, і ўсіх гаспадарстваў маскоўскіх гаспадар і отчич», ужываючы ў польскім арыгінале запіскі выраз wszistkich państw Moskiewskich pan y dziedzic у множным ліку.

Можна прывесці шэраг прыкладаў, дзе ў польскай штодзённай прамове ўся маскоўская дзяржава названа тэрмінам państwа Moskiewskiе (перапіска Марыны Мнішак, успаміны Станіслава Жалкеўскага), тады як у перакладах на рускую мову, выкананых у кантэмпаральную або блізкую да яе эпоху, прымяняецца эквівалент у адзіночным ліку: «маскоўскае гасударства».

Паказальным прыкладам можа служыць перапіска паміж маскоўскімі баярамі і польскім каралём Жыгімонтам III восенню 1610 года, у якой абмяркоўваецца пакліканне на царства каралевіча Уладзіслава. Адкрываючы дыялог, баяры выкарыстоўваюць вялізную формулу: «на Уладзімірскае і на Маскоўскае і на ўсе вялікія і праслаўныя гаспадарствы Расійскага царствія». Кароль спачатку яе ігнаруе, замяняючы звыклым выразам «на ўсе маскоўскія гаспадарствы». Аднак баяры настойваюць і нават, паўтараючы ў адпаведнасці з дыпламатычным этыкетам словы караля, выпраўляюць яго фармулёўку на сваю ўласную. І ўрэшце кароль саступае і згаджаецца на кампраміс: "на Уладзімірскае і на Маскоўскае гаспадарства".

Відаць, як экзонім, прыняты ў палітычнай мове маскоўскіх суседзяў, форма множнага лікі: państwa moskiewskie, hospodarstwa moskiewskie, гаспадарствы маскоўскія — цалкам адпавядала па сэнсе грувасткаму і мнагачленаму манаршаму тытулу з рэфрэнам «многихъ гд̇҇рствъ гд̇҇рь и облаадатель» і ў той жа час адпавядала практычным патрабаванням прастаты, лаканічнасці і яснасці. У маскоўскай жа палітычнай прамове форма множнага ліку заставалася катэгарычна непрымальнай, бо яна супярэчыла ўяўленням аб аднасутнасці цэнтралізаванай дзяржавы. Такім чынам, ужыванне формы множнага ліку «ўсіх маскоўскіх гаспадарствах» у тытульным надпісе. маскоўскага плана недвухсэнсоўна паказвае на яе немаскоўскае паходжанне.

Каліграфічнае сведчанне

Незалежны, і пры гэтым не менш пераканаўчы аргумент на карысць немаскоўскага паходжання тытульнага надпісу, тоіцца ў прыметніку «московских» (што значыць «маскоўскіх») і асаблівасцях яго напісання.

План Масквы стаў вядомы расійскай навуцы ў 1837 годзе — друкаваны адбітак гравюры быў знойдзены сярод папер Пятра I. Праз пяць гадоў этнограф Іван Міхайлавіч Снегіроў (1793–1868) увёў яго ў публічнае абарачэнне, апублікаваўшы літаграфічную рэпрадукцыю і апісанне ў сваім зборніку «Помнікі маскоўскай старажытнасці». Пры гэтым, мяркуючы, што ён мае справу з унікальным адбіткам, І.М. Снегіроў назваў яго па імені ўладальніка «Пятровым чарцяжом».⁷ Усіх даследчыкаў і аўтараў, хто з таго часу звяртаўся да гэтага плана, можна ўмоўна аднесці да дзвюх груп. Адны, як i І.М. Снегіров, перадавалі тытульны надпіс у такім выглядзе, у якім, на іх думку, яму належала быць, па сваім разуменні раскрываючы скарачэнні, выпраўляючы меркаваныя агрэхі і падганяючы тэкст пад правілы і звычаі мовы пазнейшых эпох. Іншыя прыкладалі мэтанакіраваныя намаганні да таго, каб скрупулёзна прадставіць тытульны надпіс як мага бліжэй да арыгінала — у дакладнасці так, як яны змаглі яго ўбачыць і прачытаць. Па аднадушным меркаванні апошніх, ударная галосная "о" у слове «московских» падвергнулася контракцыі або, інакш кажучы, была апушчана: «моск[о]вских». Менавіта так прачыталі тытульны надпіс плана протаіерэй Мікалай Аляксеевіч Скварцоў (1861–1917), акадэмік-гісторык Міхаіл Мікалаевіч Ціхаміраў (1893–1965), бібліёграф і гісторык гравюры Сакрат Аляксандравіч Клепікаў (1895–1978), архітэктар Пётр Ісакавіч Гольдэнберг (1902–1971), збіральнік старадаўніх карт Андрэй Леанідавіч Кусакін (1946–2020).

Сапраўды, на першы погляд так яно і ёсць: Ножка літары К, зграбна выгнуўшыся, сустракаецца з элегантна выцягнутым назад востраканцовым завяршэннем літары С. Над утвораным такім чынам кропкавым злучэннем старанна выведзена літара В. Узятыя разам, гэтыя тры літары складаюць двухузроўневую лігатуру КВС. Можа здацца, што літара О і насамрэч прапушчаная.

⁷ Ужо ў нашыя дні праф. В.С. Кусаў выдаткаваў нямала сіл, беспаспяхова спрабуючы адвадзіць аўтараў — як папулярызатараў, так і прафесійных гісторыкаў — ад выкарыстання гэтай назвы, якую ён справядліва лічыў дзіўным і выпадковым. Сапраўды, назва па імені ўладальніка апраўдана, калі гаворка ідзе аб унікальным артэфакце (як, напрыклад, Хлудоўская псалтыр або Лестэрскі кодэкс), але ніяк не ў стаўленні растыражаванага адбітка гравюры. Не станем занадта строга наракаць І.М. Снегірову за няўдалую ідэю з назвай. Той і сам неўзабаве зразумеў, што пагарачыўся і адмовіўся ад гэтага. Помнікі маскоўскай старажытнасці выходзілі асобнымі выпускамі, або сшыткамі, на працягу некалькіх гадоў. Чацвёрты выпуск з нарысам аб старажытных чарцяжах Масквы, дзе гэты план быў названы ўладальніцкім імем "Пятроў чарцёж", выйшаў у 1842 годзе. Ужо ў 1845 годзе ў нарысе аб Лобным месцы, які ўвайшоў у 11-ы выпуск, аўтар вялізна называе яго «планам Масквы, складзеным у валадаранне Міхаіла Фёдаравіча» (И.М. Снегиревъ. Памятники московской древности. Вып. 11. — Москва, 1845. С.352), а ў перавыданні гэтага нарысу, апублікаваным у 1861 годзе, — «Гадуноўскім чарцяжом Масквы» (И.М.Снегиревъ. Лобное мѣсто въ Москвѣ. // Чтенiя въ Императорскомъ обществѣ исторiи и древностей Россiйскихъ. — 1861. Кн.1. — Москва, 1861. С.3). Што да тых нашых сучаснікаў, якія і сёння ўпарта працягваюць называць план Герыца Пятровым чарцяжом, то многія, верагодна, проста не задумваюцца, пра што ідзе гаворка, а ў іншых ліслівасць перад манархавай імем бярэ верх над довадамі розуму.

Каб пераканацца ў адваротным, чытачу трэба толькі навесці курсор на прыведзеную вышэй выяву. Ножка літары К, зграбна выгнуўшыся, сустракаецца з элегантна выцягнутым назад востраканцовым завяршэннем літары С і стварае разам з ім пышную ў сваёй дасканаласці амегу, або омъ: КωВС!⁸

⁸ Хотимский Д.А. Тайна завитка под буквой "Д". // Наука и жизнь №9, 2020. С.64–79. Первое краткое сообщение в Мат. XXXI Межд. науч. конф. по Вспомогательным историческим дисциплинам. — М., 2018. С.362–365.

У Расіі пятроўская рэформа 1708 скасавала омъ у грамадзянскім друку, што спрычынілася да яго забыцця. Відаць, ужо І.М. Снегіроў у 1842 годзе не знайшоў омъ у тытульным надпісе — інакш бы ён, прадстаўляючы яго ў друкаваным наборы дапятроўскай кірыліцай, абавязкова скарыстаўся літарай "ω". Дзіўна, што не заўважыў амегу і М.А. Скворцов — святар і гісторык царквы. А ўжо даследнікам савецкага перыяду яна і тым больш не трапілася на вочы.

Аднак невядомы каліграф, які прыдумаў лігатуру КωВС, быў выдатным майстрам. Амега — падчарыца кірылічнай вязі: у яе няма прамых вертыкальных элементаў — мачтаў, або штамбаў, якія служаць асновай для арнаменту. За выключэннем спалучэння з літарай Т, отъ — Ѿ, — яна практычна не ўтворыць хупавых лігатур. Тутака ж майстру ўдалося выкарыстаць менавіта круглявыя формы літар, каб стварыць свой графічны шэдэўр.

У адпаведнасці з прынцыпам доказу метадам reductio ad absurdum (ад адваротнага), дапусцім, што аўтар эскіза жыў і працаваў у Маскве ці ж быў звязаны з маскоўскімі майстрамі. У славучай сваёй каліграфічнай школай сталіцы, яго вынаходства — дастасаванае не абы-дзе, а ў назве самога «царствующего града» — павінна было б імкліва разысціся па горадзе і свеце, быць падхопленым канкурэнтамі і калегамі па цэху, патрапіць у мноства надпісаў і тэкстаў. Аднак гэтага не адбылося. Няма яго ні ў маскоўскіх графічных творах, ні ў вучоных працах, ні ў падручніках па палеаграфіі. На працягу больш чым 400 гадоў літара омъ у тытульным надпісе плана Масквы заставалася нябачнай, знаходзячыся ва ўсіх навідавоку...

Законы логікі прымушаюць нас адхіліць зробленую вышэй здагадку і заключыць, што майстар, які склаў эскіз тытульнага надпісу, масквічом не быў і з сувязяў з маскоўскімі каліграфамі не меў.

На сучаснай мове працу аўтара эскіза можна назваць тролінгам найвышэйшага ўзроўню. Чатыры стагоддзі таму ён змог стварыць нешта такое, што масквічы без сумневаў запісалі на свой рахунак, але пры гэтым схаваў незаўважнае на першы погляд сведчанне, якое разбівае іх прэтэнзіі на аўтарства дашчэнту.

Аргументы на карысць маскоўскага паходжання тытульнага надпісу

Супаставім прыведзеныя вышэй сведчанні з аргументамі на карысць маскоўскага паходжання эскіза тытульнага надпісу. Прафесар Гюнтэр Шыльдэр, патрыярх нідэрландскай гісторыі картаграфіі, які аўтарытэтна заявіў пра існаванне рускага арыгінала, складзенага ў 1597 годзе па распараджэнні Барыса Гадунова, спасылаецца на працу Сакрата Аляксандравіча Клепікава, да слоў якога ў яго ёсць усе падставы ставіцца з бясспрэчнай павагай. Таму ёсць важкая прычына: С.А. Клепікаў вядомы ў свеце як найбуйнейшы савецкі спецыяліст па філігранях, а ў гісторыі картаграфіі — як першаадкрывальнік адбіткаў гравюр Герыца ў іх першапачатковым стане 1613 года, а не ў тым, змененым, у якім іх аднавіў у 1660-я гады Ян Блаў. Бібліяграфія друкаваных планаў Масквы, якая выйшла ў 1956 годзе, — гэта першая спроба сістэматызацыі картаграфічных звестак аб расійскай сталіцы, вынік тытанічнай працы аўтара ва ўмовах абмежаванага доступу да інфармацыйных рэсурсаў, асабліва — замежных.

Аднак, звяртаючыся да кнігі Клепікава, мы выяўляем, што датаванне 1597 годам і атрыбуцыя планаў майстрам Барыса Гадунова выкананы Клепікавым не зусім самастойна — гэтыя высновы апярэджвае ва ўступным артыкуле рэдактар кнігі акадэмік М.М. Ціхаміраў. Плану Герыца ён прысвячае немалую частку свайго артыкула, прыводзячы два аргументы на карысць таго, што надпіс зроблены менавіта масквічом:

Самі надпісы на плане, зробленыя вяззю і рускім скорапісам канца XVI ці пачатку XVII стагоддзя, могуць служыць указаннем на рускае, дакладней, маскоўскае паходжанне гэтых матэрыялаў. У гэтым сэнсе вельмі характэрная назва плана, зробленая вяззю: «царствающой град Москва начальной город «всѣхъ» московских государствах». Надпіс зроблены масквічом з характэрнымі памылкамі (замест «въ всѣхъ» напісана «всѣхъ») і без націскных галосных (царствающой). Герыц перагравіраваў гэтую назву без усялякіх паправак.⁹

Яшчэ адзін аргумент М.М. Ціхамірава вядомы нам не ад першай асобы, а са слоў архітэктара П.І. Гольдэнберга, які ўключыў яго ў сваю працу аб гістарычнай планіроўцы Масквы ў дадатак да двух выкладзеных вышэй:

⁹Тихомиров М.Н. Предисловие. // Клепиков С.А. Библиография печатных планов города Москвы XVI–XIX веков. / Под редакцией и со вступительной статьей академика М.Н. Тихомирова. — Москва, 1956. С.4.

Па меркаванні акадэміка М.М. Ціхамірава, абодва загалоўкі напісаны рускай вяззю канца XVI – пачатку XVII ст. — няма доўгіх штамбаў.¹⁰

¹⁰Гольденберг П.И. Петров чертеж Москвы как источник изучения ее планировки конца XVI – начала XVII века. // Археографический ежегодник за 1966 год. М., 1968. С. 59.

Абстрагуючыся ад акадэмічнага звання іх аўтара, ацэнім гэтыя аргументы па сутнасці. Нас чакае зусім ашаламляльнае адкрыццё. Выбітны савецкі гісторык-славіст і вядучы айчынны спецыяліст па рускай палеаграфіі абгрунтоўвае свой пункт гледжання палажэннямі, якія на паверку аказваюцца зусім няслушными (прасцей кажучы, гоніць адкрытую лажу). Разгледзім гэтыя аргументы па парадку.

1. Характэрныя для масквіча памылкі

Ускладаючы адказнасць за памылкі на масквічоў, акадэмік М.М. Ціхаміраў рашуча размяжоўваецца са сваімі папярэднікамі. Памылкі ў тытульным надпісе (не растлумачыўшы, якія менавіта) заўважыў яшчэ першы даследчык плана І.М. Снегіроў, паскардзіўшыся, што ён «няправільна намаляваны чужаземцам». Пазней протаіерэй М.А. Скварцоў за «няправільнасці ў надпісе» дакараў «гравёра-замежніка».

Назіранне пра памылкі ў тытульным надпісе суцэль справядліва. Падкрэсленая М.М. Ціхаміравым сінтаксічная няёмкасць (якую больш натуральна было бы ўхіліць не даданнем прыназоўніка, а пастаноўкай словы «гаспадарстваў» у родным склоне замест меснага «гаспадарствах») — не адзіная хіба. Маецца яшчэ і граматычны промах: суфікс у загалоўным слове трэба было напісаць праз укъ, што і падправіў І.М. Снегіроў у сваім чытанні: «царствующой». А таксама прысутнічае графічная бязглуздзіца ў напісанні літары Ѣ. Аднак у прэтэнзіях, якія прад'яўляюцца замежнаму гравёру, ёсць відавочная прадузятасць. Чалавеку, які не валодае рускай мовай і не знаёмы з кірыліцай, радок каліграфічнай вязі прадстаўляўся хутчэй дэкаратыўным арнаментам, чым сувязным тэкстам. Ён можа несці адказнасць хіба што за дробныя графічныя недасканаласці, але ніяк не за сінтаксічныя ці арфаграфічныя памылкі. За апошнія варта вінаваціць майстра, які склаў рукапісны эскіз надпісу. Можа здацца, што зняўшы незаслужаную віну з чужаземцаў, М.М. Ціхаміраў выявіў высакароднасць і аднавіў справядлівасць. Аднак гэта толькі бачнасць. Аб'яўляць гэтыя памылкі характэрнымі менавіта для масквічоў, як зрабіў ён, а тым больш — прыпісваць іх масквічам кампетэнтным, якія заняты складаннем параднага сталічнага плана, — гэта цалкам галаслоўнае сцвярджэнне.

Наяўнасць памылак у тытульным надпісе трывіяльным чынам сведчыць аб тым, што, па-першае, складальнік яе эскіза быў дрэнна навучаны рускай грамаце, а па-другое, у яго не было карэктара. Абедзве гэтыя акалічнасці былі б вельмі малаверагодныя, калі б гаворка ішла аб майстрах, які працавалі ў маскоўскім прыказе і выконвалі распараджэнне цара. А ўласцівыя яны маглі быць, напрыклад, майстру-адзіночцы, які працуе па-за межамі Маскоўскай дзяржавы на замову людзей, не знаёмых з рускай мовай.

Звернемся да напісання галоснай у слове «всѣхъ». Ведаючы напэўна, што гэта павінна быць кірылічная літара яць, Ѣ, мы слізгаем па ёй поглядам, не заўважаючы, што гэта ніякі не яць. Ніхто з даследчыкаў да гэтага часу не звяртаў увагі на графічныя асаблівасці знака — ён выпісаны з двума гарызантальным перакладзінамі замест адной і з растуленай падставай. Падобнае самаўпраўства над яцем мог учыніць толькі сам аўтар эскіза надпісу. Напрошваецца здагадка, што выява літары Ѣ давала яму цяжкасці, бо яна адсутнічала ці была малаўжывальнай у яго роднай мове.

Дзякуючы растуленай падставе, знак выглядае як суперпазіцыя загалоўнай і маленькай формаў кірылічнай літары герьв — Ћ и ћ. Найбольш часта гэтая літара сустракаецца ў балканскіх тэкстах, але была знойдзена і ў наўгародскім графіці 12-га стагоддзя.¹¹ Сёння яна захоўваецца толькі ў сербскай мове. Аднак, казаць пра паўднёваславянскае паходжанне аўтара надпісу падстаў няма: ва ўсіх выпадках свайго ўжывання літара герьв пазначала зычны гук, ды і незразумела, навошта чалавеку, знаёмаму з гэтай літарай, магло спатрэбіцца сумяшчэнне ў адным знаку яе маленькай і загалоўнай формаў.

Калі адцягнуцца ад растуленасці падставы (што ў сутнасці не больш за пропуск адной кароткай рыскі), то знак выглядае як лігатура з літарамі Ѣ і Т. Відавочная прысутнасць элемента Т можа быць звязана з заходнеславянскім уплывам: так, слова «всѣхъ» — па-польску wszystkich, па-славацку všetkých. Аднак форма верхняй перакладзіны літары Т — з кропелькай, звернутай налева, — прыводзіць яшчэ да аднаго магчымага тлумачэння. Не будучы ўпэўненым у правільным напісанні літары Ѣ, аўтар эскіза звярнуўся да надзейнага ўзору — лагаграмы, якая на компаснай ружы плана Крамля абазначае поўдзень і забяспечана лацінскай транслітарацыяй Lietne. (Каб убачыць расшыфроўку лагаграмы ў гэтай транслітарацыі, навядзіце на яе курсор і паслядоўна пстрыкайце мышкай.)

Забягаючы наперад, адзначым і прымем пакуль без доказу, што чатыры логарамы бакоў гарызонту — гэта аўтэнтычная праца, выкананая рускім майстрам, — але не масквічом зусім, а насельнікам Дзвінскай зямлі або Беламор'я, магчыма, архангелагародцам. Шлях паміж Масквой і Амстэрдамам праходзіў праз гэтыя месцы, і верагодна ў адну са сваіх паездак нехта з карэспандэнтаў Герыца скапіяваў напісаныя вяззю рускія назвы бакоў свету або набыў у мясцовых жыхароў малюнак, рукапіс або прадмет прыкладнога прызначэння, на якім яны былі намаляваныя.

Маючы ўсе падставы ставіцца да гэтых лагаграм з поўным даверам, аўтар эскізу тытульнага надпісу сяк-так вычленіў з лагаграмы Lietne абазначэнне літары яць (або спалучэнне Ѣ і Т) і выкарыстаў яго ўяго ў слове «всѣхъ». Размкнутая падстава ў гэтым выпадку можна аднесці як на рахунак гравёра, так і на рахунак самога аўтара, якому, быць можа, з дзвюх малазнаёмых кірылічных літар — Ѣ і Ћ — часцей даводзілася бачыць у напісанні герьв. Звернем нашу ўвагу на наступную выдатную акалічнасць. Спрабуючы ізаляваць яць, аўтар выдаліў левы ўпор гэтай літары, верагодна, прыняўшы яго за ножку Л, але захаваў несіметрычную верхнюю перакладзіну з звернутай налева кропелькай. Тым часам у арыгінальнай лагаграме менавіта гэтая кропелька, відаць, і малюе Л, тады як яць з упорам (або, умоўна кажучы, ётаваны ять) уяўляе сабой толькі адзін з шматлікіх графічных варыянтаў напісання гэтай літары. Дадатковы левы паўштамб, у сілу сваёй прамалінейнасці і прастакутнасці, літару Л маляваць не можа, але дапамагае завяршыць усю кампазіцыю і зрабіць яе гарманічнай з выгляду. Такім чынам, у выяву літары яць у слове «всѣхъ» зачасаліся нават не адна, а цэлых дзве зычныя: ЛѢТ. Гэтую цікавую памылку ўжо не растлумачыць заходнеславянскім словападабенствам!

¹¹ Гиппиус А.А., Михеев С.М. Надписи-граффити церкви Благовещения на Городище: предварительный обзор. // Архитектурная археология. № 1. 2019. С. 35–54.

Як можа быць звязана стаўленне аўтара да літары яць з яго паходжаннем? Наследуючы акадэміку А.І. Сабалеўскаму (1856–1929), заўважым у дачыненні да маскоўскай свецка-дзелавой мовы, што «традыцыйнае ўжыванне і распазнаванне літар е і яць было захавана велікарусамі XV–XVII ст.» У той жа час у заходнерускай мове (дзелавой мове Вялікага Княства Літоўскага) у 14-15 стагоддзях гэтае адрозненне страчваецца, і ўжо ў 16 стагоддзі як рукапісныя граматы, так і друкаваны Літоўскі статут 1588 года «маюць літару яць толькі ў рэдкіх выпадках, у выглядзе выключэння, без усялякай паслядоўнасці».¹² У нашы дні Уладзімір Мякішаў (Ягелонскі ўніверсітэт), які на працягу многіх гадоў вывучае Літоўскія статуты, падмацоўвае гэтую якасную ацэнку колькаснай: «У 78% фіксацый статутнае ўжыванне „яця” аказваецца правільным. Пры гэтым удзельная вага абгрунтаваных „яцявых” фіксацый на фоне варыянтных прыкладаў з e складае ў сярэднім усяго толькі 2,6%». Такім чынам, выгляд яця наўрад ці паставіў бы ў тупік пісьменнага масквіча, але з большай верагоднасцю мог бы заспець знянацку пісьменнага літвіна, асабліва не занятага наўпрост канцылярскай працай.

¹² Соболевскiй А. И. Лекцiи по исторiи русскаго языка, Москва: Унив. Тип., 1907. С. 70–71.

¹³Мякишев В.П. Язык Литовского Статута 1588 года. Kraków 2008.

Як мы маглі пераканацца, у слове «всѣхъ» тытульнага надпісу замест літары яць выкарыстана лігатура ЛѢТ, памылкова запазычаная ў годнай крыніцы даверу. Гэты промах, які выкліканы, па ўсёй бачнасці, рэдкасцю выкарыстання літары і няўпэўненасцю аўтара ў яе напісанні, сведчыць аб яго верагоднай прыналежнасці заходнерускаму ці заходнеславянскаму, але ніяк не маскоўскаму моўнаму асяроддзю.

2. Апушчэнне націскных галосных

Цяжка паверыць, што заўвага аб напісанні слоў тытульнага надпісу "без націскных галосных" зроблена вядучым палеографам краіны. Па-першае, абагульненне безнадзейна кульгае: з ударнай галоснай у слове мы ўжо разабраліся. Што тычыцца слова тое відавочна, што яно напісана з наўмыснай кантракцыяй, аб чым сведчыць надрадковы знак — цітла. Звычай выкарыстоўваць падцітлавыя скарачэнні у сакральных словах, якія часта ўжываліся, узнік ужо ў грэцкай і лацінскай мовах, і праз іх увайшоў у славянскія тэксты. — напісаныя як глаголіцай, так і кірыліцай.¹⁴ Ужо першыя друкаваныя граматыкі царкоўна-славянскай мовы: Лаўрэнція Зізанія (1596) і Мялеція Сматрыцкага (1619)¹⁵ — фармальна замацоўваюць правілы выкарыстання падцiтлавых скарачэнняў. Прымяняюцца гэтыя правілы паўсюдна, а не ў адной толькі Маскве. Кантракцыям маглі падвяргацца як націскныя галосныя, так і ненаціскныя галосныя, а таксама зычныя. Сучасныя слоўнікі падцітлавых скарачэнняў утрымоўваюць да некалькіх сотняў слоў.¹⁶ Менавіта пад цiтлай прадставіў слова «ц҃рствающои» протаіерэй М.А. Скварцоў.

¹⁴См. напр.: Успенский Б.А. О происхождении глаголицы. // Вопросы языкознания. 2005. №1. С.63-77.

¹⁵Лаврентий Зизаний. Грамматiка Словенска. — Вильна, 1596.

Мелетий Смотрицкий. Грамматики славенския правилное синтагма — Евье, 1619.

¹⁶Карага Ф. Словарь церковно­славянских слов под титлами: 250 наиболее часто встречающихся сокращений. — Мостар, 2016.

Між тым, падцітлавыя скарачэнні ў тытульным надпісе сапраўды заслугоўваюць асобнай размовы. Такіх скарачэнняў чатыры: адно з простай цітлай і тры з літарнымай С-цітлай (але слова-цітлай, па назве літары С у кірыліцы). Заўважым, што ў абодвух выпадках выкарыстоўваецца знак адной і той жа формы, а літара С слова-цітлы ўпісана ў радок, а не вынесена над радком. Не станем спыняцца на гэтых асаблівасцях, спаслаўшыся на творчае самавыяўленне майстра. Два скарачэнні з С-цітлай звязаны з назвай Масквы і цалкам апраўданы з каліграфічнага пункту гледжання — прыбраўшы з шляху дзве літары з выгінамі, О і С, майстар атрымлівае магчымасць сфармаваць мачтавую лігатуру МК. Пры гэтым напісанне назвы Масквы пад С-цітлай нярэдка сустракаецца і ў іншых вядомых тэкстах. Пропускаў літар яно не ўтрымлівае.

З двума астатнімі скарачэннямі справа ідзе інакш. Калі слова «царь» (цар) маскоўскія пісцы скарачалі пад простай цiтлай: , дык слова «царство» (царства) і яго вытворныя — пераважна пад С-цiтлай: . Майстар тут аддае перавагу прасцейшаму скарачэнню. Можа скласціся ўражанне, што ён не давярае свайму чытачу ці замоўцу (а, можа быць, самому сабе?) ва ўменні разбіраць скарачэнні і спрабуе захаваць зычную, якая як правіла выносіцца з цiтлай над радком. Але яшчэ цікавей тое, як напісана заключнае слова тытульнага надпісу. Традыцыйнае і паўсюдна ўжыванае падцiтлавае скарачэнне — . Сёння носьбіт сучаснай рускай мовы чытае не задумваючыся «государство» (дзяржава), лічачы, што гэта старажытнае спрадвечна-рускае слова, якое паходзіць ад не меней старажытнага «государь» (гасудар). Аднак гісторыя гэтых слоў у рускай мове не такая адназначная. У 1984 годзе венгерскі славіст Андраш Золтан прапанаваў тэорыю, паводле якой да сярэдзіны 17-га стагоддзі ў маскоўскай гаворцы пераважалі формы «господарь» i «господарство», якія прыйшлі з заходнерускай мовы і семантычна паходзяць ад лацінскіх тэрмінаў dominus і dominium. У пісьмовай прамове гэтыя словы сустракаліся практычна выключна ў скарочаным падцiтлавым напісанні: , . Супадаючыя з ім па сэнсе формы «государь» i «государство» паўсталі ў гаворцы ў канцы 16-га стагоддзя. і ў скарочаным напісанні аказаліся неадрознымі ад сваіх больш ранніх сінонімаў. На працягу наступнага стагоддзя гэтыя гутарковыя формы паступова сталі дамінантнымі, а ўрэшце і адзіна літаратурнымі. Цяперашняе ўяўленне аб старажытнасці гэтых формаў звязана толькі з адвольным і неабгрунтаваным раскрыццём падцiтлавых скарачэнняў у пазнейшы час, якое практыкаваўся як перапісчыкамі летапісаў, так і прафесійнымі гісторыкамі.¹⁷ Тэорыя А. Золтана пацвярджаецца дадзенымі філалогіі — фанетычнай фіксацыяй рускіх слоў замежнікамі, нумізматыкі — надпісамі на манетах вялікакняжацкай і царскай чаканкі, сфрагістыкі — тытуламі манархаў на іх пячатках. Менавіта імкненне праверыць тэорыю А. Золтана заахвоціла аўтара гэтых радкоў звярнуцца да завяршальнага падцiтлавага скарачэння на тытульным надпісе 1613 года.¹⁸ На працягу 180 гадоў расійскія даследнікі нязменна прачытвалі яго як «государствах». Аднак пры ўважлівым яго вывучэнні нельга не звярнуць увагі на графічны элемент у форме крука пад падставай літары Д, які аказваецца залішнім пры такім чытанні. Гэта не можа быць літара С: у крука адсутнічае верхняя «сківіца», а ніжняя заканчваецца кропелькай, а не шырокім зрэзам, як у чатырох іншых літар-двайнят на гэтым жа радку. Акрамя таго, сама літара С ужо выпісана ў верхняй частцы радка пад цiтлай. Праўда, гэтая выносная C разгорнутая ў процілеглы бок, але такую ​​памылку можна з чыстым сумленнем спісаць на гравёра, якому даводзіцца выразаць на меднай дошцы люстраное адлюстраванне рукапіснага эскіза. Іншае гіпатэтычнае прызначэнне крука — правая вісячая ножка літары Д — выглядае яшчэ сумнеўней. Гэтая літара сустракаецца ў радку тройчы. У словах «градъ» и «городъ» наш каліграф малюе яе па-спартанску: у выглядзе трыкутніка з прамой або злёгку ўвагнутай левай дыяганальнай рыскай і без якіх-небудзь вісячых элементаў. У сваёй трэцяй з'яве Д выглядае сапраўды таксама, і аўтару не было сэнсу памяншаць яе ў памерах да паловы радка толькі для таго, каб затым запоўніць пустое месца нязграбным упрыгожаннем. Мяркуючы ў цэлым па тытульным надпісе — яго галоўным каліграфічным творы, паквольнае ўпрыгожвальніцтва — відавочна не яго стыхія, а вось лігатуры з збежнымі элементамі ў яго атрымоўваюцца вельмі добра. Застаецца адзінае слушнае тлумачэнне: крук пад падставай літары Д — гэта правая ножка літары П.

¹⁷Золтан А. К преды­стории русск. «государь». Studia Slavica. Т.29. 1983. С.71-100.
Прапанаваная ў артыкуле тэорыя ўвайшла ў дысертацыю, абароненую аўтарам у МДУ ў 1984 годзе і яшчэ праз 30 гадоў выдадзеную ў выглядзе кнігі:
Золтан А. Interslavica: Исследования по межславянским языковым и культурным контактам. М., 2014.

¹⁸Хотимский Д.А. Тайна завитка под буквой "Д". // Наука и жизнь №9, 2020.

Такім чынам, мы бачым, што застаючыся верным свайму кансерватыўнаму стылю, майстар вынаходзіць новае падцiтлавае скарачэнне , захоўваючы ў ім дзве літары, якія ў традыцыйным напісанні падвяргаюцца кантракцыі. Гэта скарачэнне несумненна варта раскрываць як "господарствах". Выгіб літары П незвычайны для кірылічнай вязі, але яго можна растлумачыць уплывам грэцкай літары π, правая ножка якой у хуткапісе мае форму крука. Можна заўважыць таксама, што сваёй формай і кропелькай на канцы літара П люстрана паўтарае літару Л.

Падагульняючы тэму прапушчаных літар, падкрэслім, што ў двух выпадках з чатырох складальнік тытульнага надпісу выкарыстоўваў спрошчаныя падцiтлавыя скарачэнні з меншай колькасцю контракцый, чым можна было б чакаць ад майстра-каліграфа, які працуе ў маскоўскім моўным асяроддзі. Больш за тое, у выпадку з «гаспадарствамі» прынцыповую ролю мае не столькі выкарыстанне гэтага заходнерускага слова як такога, колькі нетрадыцыйная форма яго падцiтлавага скарачэння, іншыя прыклады з'яўлення якога ў маскоўскіх крыніцах аўтару гэтых радкоў невядомыя.

3. Няма доўгіх штамбаў

Паколькі гаворка ідзе аб спецыфічным аспекце кірылічнай вязі, тут неабходна кароткае адступленне. У Расіі найбуйнейшым даследчыкам вязі быў Вячаслаў Мікалаевіч Шчэпкін (1863–1920). Многія яго працы захоўваюць значэнне і дагэтуль: падручнік палеаграфіі¹⁹, які выйшаў пры жыцці і пасля не раз перавыдаваўся, а таксама спецыяльны нарыс, які змяшчае 23 старонкі тэксту і 17 аркушаў графічных табліц²⁰. Пяру акадэміка М.М. Ціхамірава таксама належыць падручнік па палеаграфіі. Тэкст, прысвечаны вязі, займае ў ім прыблізна паўстаронкі і ўяўляе сабой канспектыўны выклад метадаў і назіранняў В.М. Шчэпкіна.²¹

¹⁹Щепкинъ В.Н. Учебникъ русской палеографiи. — Москва: Общ. ист. и древн. Россiйскихъ, 1918<.
Переиздания:
Щепкин В.Н. Русская палеография. — Москва: Наука, 1967. — Mосква: Аспект-пресс, 1999.

²⁰Щепкинъ В.Н. Вязь. // Древности. Труды Императорсквго Московскаго археологическаго общества. Т. 20. — М., 1904. С.57-80. Табл.XXXIX-LV).

²¹Тихомиров М.Н., Муравьев А.В. Русская палеография. — 2 доп.изд. — М.: Высшая школа, 1982. C.51.

Поўнымі, або высокімі штамбамі В.М. Шчэпкін называе стромыя выпрамленні выгібаў і круглявасцяў у такіх літарах, як С, О, Ѡ. Паводле яго назіранняў, выкарыстанне поўных штамбаў (прыём штамбоўкі) упершыню сустракаецца ў маскоўскім рукапісным каліграфічным радку 1587 года і паступова атрымлівае шырокі распаўсюд сярод маскоўскіх майстроў. У сярэдзіне 17-га стагоддзя паняцці маскоўская вязь і штамбавая вязь становяцца сінонімамі. Аднак адсутнасць поўных штамбаў не дае якіх-небудзь падстаў ні для аб'яўлення стылю радка маскоўскім, ні для аднясення яго да канца папярэдняга стагоддзя. Справа тут не ў дакладнасці тэрміналогіі і не ў тэхнічных дэталях. У аргуменце, пераказаным П.І. Гольдэнбергам, утрымліваецца элементарная лагічная памылка, вядомая яшчэ з часоў антычнасці. У дачыненні да вязі яна заключаецца ў тым, што калі з наяўнасці прыкметы, прывязанага да месца і часу, можна вывесці прывязку надпісу, то з адсутнасці прыкметы не варта роўным лікам нічога. У сваіх працах В.М. Шчэпкін настойліва і шматкроць перасцерагаў менавіта супраць гэтай памылкі.

Да падрабязнага разгляду агульных палеаграфічных уласцівасцяў тытульнага надпісу мы яшчэ вернемся, але перш высветлім прамыя і адтэрмінаваныя наступствы пазіцыі, занятай М.М. Ціхаміравым.

Роль рэдактара ў складанні Бібліяграфіі

Прааналізаваўшы аргументы М.М. Ціхамірава і пераканаўшыся ў іх феерычнай бездапаможнасці, разгледзім, як паўплывала пазіцыя рэдактара кнігі на яе змест. У аўтарскіх уводзінах С.А. Клепікаў фармулюе метадалогію бібліяграфічнага апісання планаў Масквы:

Для кожнага плана абавязковыя наступныя элементы: парадкавы нумар; год выдання; дакладны загаловак плана; складальнік; гравёр (мастак, літограф); месца выдання; выдавец; паліграфічнае прадпрыемства.²²

²²Клепиков С.А. Библиография... С.7.

Аўтар Бібліяграфіі бездакорна прытрымліваецца гэтай метадалогіі на працягу ўсёй кнігі — за адзіным выключэннем. План, які быў выгравіраваны Геселем Герыцам у самым пачатку валадарання Міхаіла Фёдаравіча ў 1613 годзе, ён датуе 1597 годам. Тут ён відавочна ідзе за перакананнямі М.М. Ціхамірава пра «магчымасць існавання рускага плана канца XVI стагоддзя» і, верагодна, іншымі яго інструкцыямі, якія не ўвайшлі ў тэкст рэдактарскага уступнага артыкула або аўтарскіх уводзінаў. Аднак каб штучна састарыць на паўтара дзесяцігоддзя выдадзены ў 1613 годзе план, адной здагадкі аб існаванні рускага арыгінала недастаткова. Такая трактоўка абавязкова патрабуе тлумачэння, якім чынам унікальны маскоўскі ўрадавы манускрыпт апынуўся ў Амстэрдаме, а таксама яшчэ аднаго дапушчэння — аб тым, што Гесель Герыц скарыстаўся гэтым манускрыптам у якасці гатовага картаграфічнага эскіза, выступіўшы такім чынам толькі ў якасці гравёра, а не складальніка плана. Першае палажэнне супярэчыць здароваму сэнсу, другое — традыцыям Залатога стагоддзя нідэрландскай картаграфіі, якія да таго часу налічвалі не менш за паўстагоддзя. Абодва палажэнні, верагодна, падказаны Ціхаміравым, і Клепікаву даводзіцца выкручвацца, каб выканаць патрабаванні свайго рэдактара. «Усе даследнікі сыходзяцца на тым, што ў аснове гэтых планаў ляжыць рускі арыгінал, гэта значыць сапраўдны чарцёж, які невядомымі шляхамі трапіў за мяжу», — піша ён, «даказваючы» невытлумачальнае метадам апеляцыі да большасці, і тут жа падмацоўвае гэтую тэзу незаможным, як мы ўжо пераканаліся, сцвярджэннем свайго настаўніка: «Гэтая выснова не выклікае спрэчак... і па вонкавай прыкмеце — наяўнасці вязі». Што тычыцца дадатковага дапушчэння, якое пры адсутнасці якога-небудзь намёку на рукапіс абгрунтаваць рашуча няма чым, то Клепікаў уводзіць яго, суправаджаючы зусім чужым свайму факталагічнаму стылю рытарычным абарачэннем: «Думаецца, што Гесель Герыц дакладна скапіяваў свае дошкі з маскоўскага арыгінала».²³

²³Клепиков С.А. Библиография... С.14, 27.

Такім чынам, задача вырашана — план Герыца “пастарэў” на 16 гадоў. Але ў чым заключалася канчатковая мэта? Дзеля чаго ладзілася гэтая спецыяльная крыніцазнаўчая аперацыя?

Каля тузіна планаў Масквы, выдадзеных рознымі картографамі ў розных еўрапейскіх гарадах у першай палове 17-го стагоддзі, дзіўна падобныя адзін да аднаго. Іх аб'ядноўваюць тып малюнка — перспектыўны план з вышыні палёту дрона, размяшчэнне цэнтра праецыравання, арыентацыя, дакладнасць адлюстравання асобных дэталяў і прапорцыі (прычым не заўсёды слушныя!) асобных частак горада. Падабенства планаў настолькі вялікае, што натуральна выказаць здагадку пра наяўнасць у іх агульнай крыніцы. Самы ранні з гэтых планаў выгравіраваны ў Аўгсбургу і датуецца 1610 годам. Ён прысвечаны польскаму каралю Жыгімонту III і вядомы па гэтай прычыне як Жыгімонтаў план Масквы. Падмяніўшы размову аб плане Герыца 1613 года, заснаваным на матэрыялах, сабраных у перыяд валадарання Барыса Гадунова, размовай пра гіпатэтычны маскоўскі арыгінал 1597 года, складзены па распараджэнні маскоўскага цара, і тэзай аб выкарыстанні Герыцам рускага арыгінала без якіх-небудзь змен, акадэмік М.М. Ціхаміраў зацвердзіў тэорыю прыярытэту маскоўскіх майстроў у складанні маскоўскіх картаграфічных планаў 17-га стагоддзя. Больш за тое, ён здолеў зрабіць гэта рукамі С.А. Клепікава, чыя рэпутацыя аб'ектыўнага і скрупулёзнага даследчыка не выклікала сумненняў у свеце, дзякуючы чаму гэтая тэорыя пусціла карані і за мяжой.

Што мог супрацьпаставіць С.А. Клепікаў, эканаміст і бібліёграф, які ў свой час з прычыны абставін не атрымаў дыплома аб вышэйшай адукацыі, свайму магутнаму рэдактару акадэміку М.М. Ціхаміраву? Ён адказаў сціплым і на першы погляд нявінным выразам удзячнасці, які, між тым, шмат што тлумачыць:

«Асаблівую падзяку аддае аўтар акадэміку М.М. Ціхаміраву, які ласкава ўзяў на сябе працу па кіраўніцтве і рэдагаванні гэтай працы і забяспечыў яе ўступным артыкулам.»²⁴

Што ж, для нас сёння аказалася не так ужо складана вызначыць, дзе менавіта рукой Сакрата Аляксандравіча Клепікава кіраваў Міхаіл Мікалаевіч Ціхаміраў.

²⁴Клепиков С.А. Библиография... С.8. Выдзелена мною - Д.Х.

Паслядзеянне

Ідэі Ціхамірава, навязаныя навуковай супольнасці праз Бібліяграфію Клепікава, аказалі мядзведжую паслугу расійскай гісторыі картаграфіі. Іх следствам стала тое, што наступныя намаганні многіх даследчыкаў былі выдаткаваныя марна.

Як на ўстаноўлены факт спасылаецца на датыроўку і атрыбуцыю плана Масквы, дадзеную з падказкі М.М. Ціхамірава С.А. Клепікавым, гісторык Далёкага Усходу і гісторык картаграфіі Барыс Пятровіч Палявы (1918–2002) у сваёй ключавой працы аб праблеме Вялікага чарцяжа.²⁵ Пры гэтым ён ставіць перад сабой суцэль абгрунтаваную задачу высветліць мэту стварэння плана. На шчасце, гэта задача другарадная для мэт яго артыкула. Здагадка Б.П. Палявога, якая ўяўляецца яму несупярэчлівай, заключаецца ў тым, што ў словах Кнігі Вялікаму чарцяжу (КВЧ): «в чертеже написан вначале Царствующий град Москва» — гаворка ідзе менавіта аб чарцяжы Масквы, які лёг у аснову плана Геселя Герыца. Аўтар гэтай публікацыі не бярэцца абмяркоўваць уласцівасці неіснуючых сутнасцяў, да якіх належыць Вялікі чарцёж, але ў дачыненні да несупярэчлівасці здагадкі прапануе звярнуць увагу на фразеалагічныя і арфаграфічныя асаблівасці тытульнага надпісу, якія былі адзначаны вышэй. Узяўшы для параўнання спіс КВЧ са збору Ундольскага, якім карыстаўся Б.П. Палявы, лёгка пераканацца: па-першае, выраз Московское государство сустракаецца ў спісе выключна у адзіночным ліку (у пяці выпадках з пяці), а па-другое, прычасце царствующей пішацца выключна праз -ую- (адзінаццаць выпадкаў з адзінаццаці), пры гэтым форма назоўнага склону напісана з канчаткам -ей. Заўважым, што адмова ад здагадкі аб сувязі плана Масквы Герыца з Вялікім чарцяжом не ўплывае на асноўную выснову артыкула: паводле высновы Б.П. Палявога, Вялікі чарцёж — гэта комплекс розных чарцяжоў, галоўным чынам дарожных чарцяжоў шляхоў і асобных рэк, а не адзін зводны чарцёж-гігант.

²⁵Полевой Б.П. Сибирская картография XVII в. и проблема Большого чертежа // Страны и народы Востока. Вып. XVIII. Москва, 1976. С. 217–227.

Экспертам сумежных абласцей, якія да гісторыі картаграфіі адносін не маюць, выдадзеная М.М. Ціхаміравым індульгенцыя дае падставу да нястрымнага палёту фантазіі. Так, у Помніках архітэктуры Масквы²⁶ «рускі арыгінал» плана абарочваецца «рускімі арыгіналамі», а іх шматлікасць дазваляе заключыць, што «планы складаліся і выконваліся, відавочна, спецыялістамі на ўзроўні еўрапейскай. картаграфіі таго часу пад кіраўніцтвам прыказных дзякоў». Кампілюючы часцяком супярэчныя адна адной крыніцы, аўтары Помнікаў пакідаюць неспрактыкаванага чытача ў перакананні, што сярод папер «Кабінета Пятра Вялікага» ў Кунсткамеры быў знойдзены ранні рукапісны арыгінал плана Масквы другой паловы 1590-х гадоў, а зусім не адзін са шматлікіх сотняў адбіткаў з галандскай гравюры, надрукаваных у канцы 1660-х.

²⁶Памятники архитектуры Москвы. Кремль. Китай-город. Центральные площади. / Под ред. М.В. Посохина — Москва: Искусство, 1982. С.50.

Пры гэтым самі Помнікі архітэктуры аказваюцца аўтарытэтнай скарбніцай «найноўшых даследаванняў» і «пераканаўчых доказаў» ужо для прафесійных гісторыкаў картаграфіі.²⁷ «Пятроў чарцёж» (гэта значыць, першапачаткова — адбітак гравюры, выяўлены ў 1837 годзе сярод папер Пятра I і названы ўладальніцкім імем) прафесіяналы без хітрыкаў датуюць 1597–1599 гадамі, план Крамля — ​​пачаткам 17-га стагоддзя, і паведамляюць, што «копіі чарцяжа і плана» (гэта значыць, у тым ліку копія Пятрова чарцяжа — sic!) у 1613 годзе патрапілі ў Амстэрдам. Пры гэтым ні лёс арыгінала, ні спосаб вырабу копій іх не цікавяць, але затое яны ўпэўненыя, што «загалоўкі і абазначэнні краін свету, выкананыя славянскай вяззю», сведчаць аб руплівасці Геселя Герыца: «Відаць, галандскі картограф добрасумленна прытрымліваўся рускага арыгінала».

²⁷Гольденберг, Л.А., Постников, А.В. Петровские геодезисты и первый печатный план Москвы — Москва: Недра, 1990 г. С.9–11. Кніга выйшла з друку ўжо пасля смерці Л.А. Гальдэнберга. Каб пазбегнуць непаразуменняў, падкрэслім, што гісторык Леанід Аркадзьевіч Гольдэнберг (1920–1989). і архітэктар Пётр Ісакавіч Гольдэнберг (1902–1971) — два розныя чалавекі.

Сярод тых даследчыкаў, хто змог зберагчы метадалагічную прынцыповасць, назавём географа і гісторыка картаграфіі Уладзіміра Святаслававіча Кусава (1935–2009). У выдадзеным пад яго навуковай рэдакцыяй каталогу планаў Масквы са збору Расійскай дзяржаўнай бібліятэкі²⁸ план Герыца карэктна датаваны 1613 годам і стаіць пасля Жыгімонтава плана 1610 года. Але і В.С. Кусаў саступае абаянню «гадуноўскіх картографаў», паўтараючы ў шэрагу сваіх прац: «Айчыннае паходжанне протаарыгіналаў абедзвюх карт відавочна, бо маецца некалькі надпісаў, выкананых мудрагелістай рускай вяззю»²⁹.

²⁸Москва на старых картах (XVI – первая половина XX в.) Каталог планов Москвы. / Рос. гос. б-ка. — Москва, 1998. С.25.

²⁹Кусов В.С. История познания земель российских: книга для учителя. — Москва: Просвещение, 2002. С.24.

Аўтар лічыць неабходным аддаць даніну павагі Пятру Ісакавічу Гольдэнбергу. Вывучаючы гістарычную планіроўку Масквы, ён, карыстаючыся сваімі прафесійнымі крытэрамі і метадалогіяй, прыйшоў да высновы, што ў аснове плана 1613 года ляжала некалькі графічных крыніц, а не адна, і што яго складанне — «не адзінкавы акт, а працэс і даволі працяглы, падчас якога і чарцяжы, і эксплікацыя дапаўняліся». Пры гэтым аргументы М.М. Ціхамірава ў дачыненні да нібы маскоўскага паходжання вязі, відаць, здаліся яму не зусім пераканаўчымі. Аднак для архітэктара па прафесіі і габрэя па паходжанні ў абставінах 1960-х гадоў адкрыта ўсумніцца ў меркаваннях аб рускай гісторыі, выказаных акадэмікам-гісторыкам па прозвішчы Ціхаміраў, значыла б падставіць пад удар і сябе, і сваіх блізкіх. Але і прамаўчаць ён не мог. Мяркуючы па ўсім, П.І. Гольдэнберг выклікаў М.М. Ціхамірава на размову, падчас якой атрымаў ад яго яшчэ адзін «пераканаўчы» довад на карысць маскоўскага паходжання тытульнага надпісу, а пасля старанна (нават больш старанна, чым сам М.М. Ціхаміраў) задакументаваў яго выказванні ў сваім артыкуле, саступіўшы права рабіць высновы сваім будучым чытачам: «Пакідаючы падрабязнае вывучэнне абрысаў рускіх назваў спецыялістам...»

Палеаграфічны аналіз тытульнага надпісу

Паколькі за паўстагоддзя, якія мінулі з моманту выхаду працы П.І. Гольдэнберга, спецыялістаў, гатовых падрабязна разгледзець рускія надпісы на планах Герыца не знайшлося, запоўнім гэты прабел. Аўтар выступае тут толькі ў якасці пасярэдніка, ужываючы да тытульнага надпісу плана Масквы метадалогію В.М. Шчэпкіна.

Хоць у першую чаргу кірылічная вязь — гэта від графічнага мастацтва, яна можа быць ахарактарызавана колькасна: паказчык вязі — гэта стаўленне вышыні да шырыні простых двухмачтавых літар, такіх як Н або И. На рускія землі вязь пранікае з Візантыі ў канцы 14-га стагоддзі. Для візантыйскай і ранняй рускай вязі характэрны паказчык 2,5. З часам вязь відазмяняецца праз вынаходства, запазычанне і распаўсюджанне спецыфічных графічных прыёмаў, да якіх сярод іншых належаць новыя формы асобных літар, іх узаемнае размяшчэнне і злучэнні — лігатуры. У другой палове 16-га стагоддзя цэнтр развіцця рускай каліграфіі перамяшчаецца у Маскву, якая наследуе ў гэтым дачыненні Ноўгараду і Пскову. Яе сцягам становіцца «бліскучая школа Грознага»³¹. Творчасць маскоўскіх майстроў «школы Грознага» В.М. Шчэпкін ілюструе некалькімі прыкладамі, паказчык якіх набліжаецца да 7. Акрамя таго, В.М. Шчэпкін вылучае некалькі адмысловых тэхнічных прыёмаў, якія характэрныя для вялікарускіх майстроў і «атрымліваюць агульны распаўсюд пад канец XVI стагоддзя».³² Дзіўным сканцэнтраваннем усіх чатырох асноўных тэхнічных прыёмаў, указаных В.М. Шчэпкіным, служыць загалоўны радок з рукапісу твораў Максіма Грэка, датаваны 1587 годам, паказчык якога прыблізна роўны 6. Прыёмы гэтыя такія:

³⁰Щепкин В.Н. Вязь. — С.66–67.

³¹Щепкин В.Н. Вязь. — С.72.

³²Щепкин В.Н. Вязь. — С.72–74.

З далейшым развіццём маскоўскай вязі яе паказчык расце, дасягаючы 10 і набліжаючыся да 12 у другой палове 17-га стагоддзя. Многія такія радкі ўяўляюць сабой хутчэй крыптаграфічную галаваломку, чым складны тэкст. Некаторыя з іх не прачытаныя да гэтага часу.

Параўноўваючы тытульны надпіс маскоўскага плана з прыкладамі рускай вязі 17-га стагоддзя і нават з маскоўскай вяззю канца 16-га стагоддзя, мы выяўляем, што гэты надпіс выкананы ў больш вольным, шырокім стылі — паказчык яго не перавышае сціплага значэння 3,5 у параўнанні са значэннямі паказчыка вязі паміж 6 і 7, характэрнымі для "школы Грознага". Акрамя таго ў тытульным радку плана мы не знаходзім ніводнага з тэхнічных прыёмаў, вядомых маскоўскім майстрам прынамсі з 1578 года. Такім чынам, паводле палеаграфічнай метадалогіі В.М. Шчэпкіна, тытульны радок маскоўскага плана архаічны з пункту гледжання маскоўскай каліграфіі канца 16-га стагоддзя. Гэты вывад выцякае з адных толькі агульных палеаграфічных меркаванняў, без уліку канкрэтных фразеалагічных і каліграфічных абставін, разгледжаных вышэй. Ён служыць сведчаннем на карысць таго, што надпіс быў выкананы па-за межамі Маскоўскай дзяржавы, хоць і не можа служыць адназначным і самадастатковым доказам гэтаму факту. Разам з тым, мы ясна бачым, што сцвярджэнне акадэміка М.М. Ціхамірава аб тым, што палеаграфічны аналіз сведчыць аб выкананні надпісу масквічом у канцы 16-га ці пачатку 17-га стагоддзя, з'яўляецца ілжывым. А паколькі ўсумніцца ў прафесійнай кампетэнцыі гісторыка, які несумненна быў вядучым савецкім спецыялістам па рускай палеаграфіі, не ўяўляецца магчымым, мы вымушаны дадаць — заведама ілжывым.

У працах па гісторыі навукі савецкага перыяду, у прыватнасці па гісторыі гістарычнай навукі, нярэдка можна сустрэць характарыстыкі "дагматызм", "замкнутасць", "падпарадкаванасць дзяржаўным інтарэсам". Разам з тым, калі гаворка ідзе пра канкрэтнага чалавека, то той ці іншы гісторык, верагодна, будзе прадстаўлены як высакародны змагар за чысціню навуковых ведаў, які супрацьстаіць у меру сваіх сіл і магчымасцяў дзяржаўнай машыне. У дзеяннях Міхаіла Мікалаевіча Ціхамірава ў гісторыі з тытульным надпісам 1613 можна ўбачыць праявы феномена, які не падпадаючы ні пад адну з гэтых характарыстык, працягвае дзейнічаць і ў постсавецкую эпоху, і якому, нягледзячы на ​​яго распаўсюджанасць, відавочна бракуе ўласнага імя. Феномен гэты можна назваць ангажаваным невуцтвам, і заключаецца ён у агульных рысах у наступным. Вучоны спецыяліст у гуманітарнай навуковай дысцыпліне, узнесены палітычнай уладай на вяршыню прафесійнай іерархіі (а то і проста прадстаўнік дзяржаўнай улады, які назваўся вучоным), сцвярджае ад імя навукі пункт гледжання, запатрабаваны дзяржаўнай ідэалогіяй, падмацоўваючы яго заведама непрыдатнымі аргументамі і знаходзячыся ва ўпэўненасці, што ад прафесійнай крытыкі ён надзейна абгароджаны гэтай самай палітычнай уладай і аўтарытэтам свайго становішча ў іерархіі. Гатоўнасць прафесійнай навуковай супольнасці паддацца намове і прыняць на веру любую тэзу, выказаную дзяржаўнай уладай ці нават апасродкавана ад імя ўлады, яе няздольнасць эфектыўна супрацьстаяць ангажаванаму невуцтву могуць здацца нявіннай расійскай “скрэпай”, але на практыцы з іх вырастаюць куды больш трагічныя і жахлівыя наступствы, чым фальсіфікацыя паходжання пары нідэрландскіх гравюр 17-га стагоддзя.

Заключныя заўвагі

Час стварэння, які супадае з абраннем на царства ў Маскве Міхаіла Раманава, афармленне, якое ўключае ў сябе рускія надпісы і прысвячэнне новаму цару, відавочная спешка ў падрыхтоўцы гравюрных дошак Геселем Герыцам, а таксама іх пяцідзесяцігадовае выняцце з камерцыйнага картаграфічнага друку наводзяць на думку аб тым, што планы Масквы і Крамля былі першапачаткова задуманы і выраблены для прадстаўнічых мэт. Іх адбіткі былі патрэбныя нідэрландскім гандлёвым людзям і дыпламатам, якія вялі справы ў Маскве, для паднясення ў дар маладому цару і вядомым фігурам у маскоўскім урадзе. Выяўленне С.А. Клепікавым адбіткаў першага стану ў Аддзеле рэдкіх кніг цяперашняй Расійскай дзяржаўнай бібліятэкі гаворыць аб тым, што прынамсі адзін акт такога дарэння паспяхова адбыўся.

Важна звярнуць увагу на тое, што прадстаўнічае выкарыстанне друкаваных планаў само па сабе практычна выключае іх гравіроўку паводле "рускіх арыгіналаў". Спроба паднесці ў дарунак маскоўскаму ураду, які раўніва ставіўся да сваіх сакрэтаў, картаграфічныя матэрыялы, па ісце скрадзеныя у гэтага ўрада, ці наўрад бы прывяла да атрымання нідэрландскімі купцамі якіх бы там ні было гандлёвых прэферэнцый, але была б небяспечная на процілеглыя вынікі.

У заключэнні артыкула падамо ў выглядзе тэзісаў несупярэчлівую гіпотэзу аб паходжанні плана Масквы і яго тытульнага надпісу. Частка сведчанняў на карысць гэтай гіпотэзы была прадстаўлена вышэй. Да больш падрабязнага яе разгляду, як і да аналізу крамлёўскага плана, аўтар разлічвае вярнуцца ў хуткім часе.

Рукапісныя матэрыялы для планаў Масквы і Крамля, якія ўпершыню выгравіраваў і надрукаваў у 1613 годзе ў Амстэрдаме Гесель Герыц, на працягу доўгага часу збіралі члены нідэрландскай абшчыны ў Маскве. Пасля яны даставілі гэтыя матэрыялы ў Амстэрдам. Кампазіцыйнае афармленне планаў Масквы і Крамля, у тым ліку шматлікія кірылічныя надпісы на рускай мове, было непасрэдна звязаны з намерам паднесці іх адбіткі ў дар новаабранаму цару і важным асобам маскоўскага ўрада. Рускія назвы, пакладзеныя ў аснову гэтых надпісаў, часткова патрапілі ў рукі Герыца ў арыгінальнай графічнай форме, гэта значыць былі запісаны рускімі людзьмі ці старанна скапіяваныя галандцамі, а часткова — былі фанетычна задакументаваны лацінкай у Маскве і затым звернутыя ў графічныя эскізы на кірыліцы ў Амстэрдаме пры ўдзеле майстра або некалькіх майстроў паходжаннем з Вялікага Княства Літоўскага ці Каралеўства Польскага. Тытульны надпіс плана Масквы 1613 года быў складзены адным з гэтых майстроў у Амстэрдаме на замову Герыца. Яго тэкст практычна паўтарае на рускай мове лацінскі тытул Жыгімонтава плана 1610 года.

Літаратура