Ля вытокаў картаграфічнага апісання Маскоўскай Русі: карта Антонія Віда і Івана Ляцкага


Ля вытокаў картаграфічнага апісання Маскоўскай Русі: карта Антонія Віда і Івана Ляцкага

BY | RU

ГІСТАРЫЧНЫ КАНТЭКСТ

У перыяд XIV–XVI стагоддзяў Усходняя Еўропа становіцца арэнай жорсткай канкурэнтнай барацьбы трох сацыяльна-палітычных мадэляў грамадскага ладу, якія ўзніклі на гістарычнай тэрыторыі Старажытнай Русі: наўгародскай вечавай рэспублікі, «шляхетна-дэмакратычнай» арганізацыі Вялікага Княства Літоўскага і маскоўскай «вотчыннай дзяржавы». Кульмінацыя трохбаковага супрацьстаяння прыпадае на гады праўлення двух маскоўскіх вялікіх князёў: Івана III (1462–1505) і Васіля III (1506–1533).

У княжанне Івана III Маскве ўдаецца падпарадкаваць сабе Яраслаўскае (1463), Растоўскае (1474), Цвярское (1485) княствы, рашуча змяніць адносіны з Ардой (1472–1502)1 і нанесці поўнае паражэнне Ноўгараду Вялікаму (1471–1478), далучыць шырокія наўгародскія зямлі і звесці іх сталіцу да ролі другараднага горада. Чарада маскоўска-літоўскіх войнаў (1492–1494, 1500–1503, 1512–1522) працякае з пераменным поспехам, але прыводзіць у выніку да адымання ў Вялікага Княства Літоўскага спачатку Чарнігава і Бранска (1503), а затым і Смаленска (1514). Акрамя таго, Васіль III далучае да Масквы Пскоў (1510), Разань (1521) і Ноўгарад-Северскі (1522), ператвараючы сталіцу вялікага княства ў цэнтр аб'яднанай Маскоўскай дзяржавы.

Нягледзячы на тое, што супрацьстаянне з Вялікім Княствам Літоўскім (а затым – з Рэччу Паспалітай) будзе працягвацца яшчэ больш за паўтара стагоддзя, фармальным пераможцам у барацьбе формаў рускай дзяржаўнасці на значнай усходнееўрапейскай тэрыторыі аказваецца Масква.

За параўнальна кароткі, па гістарычных мерках, тэрмін у 50-60 гадоў некалі загубленае ў лясах і ахутанае міфамі Маскоўскае княства здабывае ў вачах сярэдняга еўрапейца цалкам прыкметныя рысы, уваходзіць у непасрэдны судотык з Лівоніяй і Швецыяй і становіцца важным суб'ектам еўрапейскай палітыкі.

Зірнём на чатыры еўрапейскія старадрукаваныя карты, якія адносяцца да гэтага перыяду. Усе чатыры ўзыходзяць да агульнай першакрыніцы, якой і абавязаны падабенствам кампазіцыі і картаграфічным складам. Сама гэтая першакрыніца – арыгінальная карта Цэнтральнай Еўропы, якую прыблізна ў 1437–1439 гадах склаў нямецкі вучоны, філосаф, матэматык і астраном, кардынал Мікалай Кузанскі (1401–1464), да нашых дзён не дайшла.

Першая з разгляданых намі карт (Іл. 1) датавана 1491 годам і вядомая як Айхштэцкая па нямецкай назве горада (Eichstätt) у тытульным надпісы. У яе гісторыі нямала белых плям2: гравюрная дошка пераходзіла з рук у рукі і дапрацоўвалася некалькі разоў, перш чым займела канчатковы выгляд у 1514 годзе ці некалькі пазней. Пры гэтым ролю прамежкавага звяна паміж манускрыптам Мікалая Кузанскага і друкаванай формай звычайна звязваюць з імем нямецкага картографа Мікалая Германуса (каля 1420–1490), а першапачатковую гравіроўку лічаць працай італьянскага майстра, яна была выканана ў перыяд паміж 1478 і 1491 гадамі.

Мікалай Кузанскі. Карта Центральной Европы, 1491 Мікалай Кузанскі. Карта Цэнтральнай Еўропы, 1491

Іл. 1, 2. Мікалай Кузанскі. Карта Цэнтральнай Еўропы ў трапезаідальнай праекцыі (Eichstätt), 1491 г. Калекцыя Т. Неваднічанскага

Другая карта, гравюра з дрэва (дрэварыт) Ераніма Мюнцэра, была апублікавана ў 1493 годзе ў складзе "Нюрнбергскіх Хронік" Хартмана Шэдаля (Іл. 3 і 4). Яе часта называюць Germania Magna – паводле надпісу ў цэнтры картаграфічнага поля.

Мюнцэр-Шэдаль. Germania Magna, 1493 Мюнцэр-Шэдаль. Germania Magna, 1493

Іл. 3, 4. Еранім Мюнцэр; Гартман Шэдаль. Germania Magna – Нюрнберг, 1493 г. Збор аўтара

Трэцяя, з назвай TABVLA MODERNA POLONIE, VNGARIE, BOEMIE, GERMANIE, RVSSIE, LITHVANIE (Іл. 5 і 6), узыходзіць да рымскага выдання "Геаграфіі" Клаўдзія Пталамея 1507 года, падрыхтавана Маркам Беневентана. У яе складанні значную ролю адыграў польскі картограф Бярнард Вапоўскі3.

Беневентана-Вапоўскі. Tabula Moderna Polonie..., 1507 Беневентана-Вапоўскі. Tabula Moderna Polonie..., 1507

Іл. 5, 6. Марка Беневентана, Бярнард Вапоўскі. Tabula Moderna Polonie, Ungarie, Boemie, Germanie, Russie, Lithvanie. Рым, 1507 г. Калекцыя Т. Неваднічанскага

І нарэшце, чацвёртая, TABVLA MODERNA SARMATIE EVR SIVE HVNGARIE POLONIE RUSSIE PRVSSIE ET WALACHIE (Іл. 7 і 8), належыць да Страсбургскага выдання "Геаграфіі" 1513 года з картамі Марціна Вальдзеемюлера.

Вальдзеемюллер. Tabula Moderna Sarmatie..., 1513 Вальдзеемюллер. Tabula Moderna Sarmatie..., 1513

Іл. 7, 8. Марцін Вальдзеемюлер. Tabula Moderna Sarmatie Eur sive Hungarie Polonie Russie Prussie et Walachie, Страсбург, 1513 г. Калекцыя Т. Неваднічанскага

Цікава на прыкладзе гэтых чатырох карт4 прасачыць, як на працягу параўнальна кароткага часу змяняецца погляд на рускія землі ў заходняй картаграфіі. На Айхштэцкай карце падрабязна прадстаўлены толькі землі Паўднёвай і Паўднёва-Заходняй Русі (RVBEA RVSSIA). Тут знаходзім нямала гарадоў, якія можна не толькі суаднесці з летапісным спісам «Всѣмъ градомъ рускымъ далнимъ и ближнимъ»5, але і без цяжкасці лакалізаваць на сучаснай карце: LEOPOLIS (Львоў), HALLICZ (Галіч), CHIOVIA (Кіў), LUCZTRO6 (Луцк), STRY (Стрый), PMISLIA (Перамышль), TRIBOFLA (Церабоўля), BRASLAMA (Браслаўль Падольскі або Брацлаў). З іншага боку, Паўночная Русь паказана вельмі прыблізна: Наўгародская зямля (NOVGARDIA), з якой, калі меркаваць па размяшчэння надпісаў, суадносіцца паняцце Белай Русі (RVSSIA ALBA)7, прадстаўлена толькі сваёй сталіцай (NOVAGARDIA), а Пскоўскае княства (PLESROV REGNUM) названа па імені, але намалявана без гарадоў.

Карта Мюнцэра-Шэдаля змяшчае значна менш дэталяў. Тапонім RVSSIA на ёй паказаны двойчы, вакол земляў Ноўгарада (Nogradum) і Пскова (Plesgo). Як і на Айхштэцкай карце, Паўночна-Усходняя Русь, Маскоўскае княства і сама Масква застаюцца па-за даляглядам картографа.

Менш чым праз пятнаццаць гадоў на карце Вапоўскага-Беневентана Масква здабывае сваё месца пад фанетычна дакладным імем MOSKVA. Надпіс DVCATVS MOSCKOVIE сімвалічна рассякае паласу цнатлівых лясоў, падыходзячы непасрэдна да Смаленска (SMOLESK), а паняцце Белая Русь ва ўяўленні італьянскага картографа выступае відавочным семантычным эквівалентам паняцця зямлі маскоўскай: RVSSIA ALBA SIVE MOSKOVIA. Заўважым, што на паўднёвым захадзе надпіс RVSSIA выкарыстаны двойчы ў дачыненні да галіцкай і валынскай земляў, а колькасць ідэнтыфікаваных тапонімаў большая, чым на Айхштэцкай карце.

Карта Вальдзеемюлера 1513 года шмат у чым паўтарае карту Вапоўскага-Беневентана, уключна з дваістай іменнай формай RVSSIA ALBA SIVE MOSCKOVIA. Аднак на ўсходзе яна ахоплівае значна больш земляў, і таму месцазнаходжанне горада Масква (Moskua) ссоўваецца ўглыб карты, як бы падкрэсліваючы незваротнасць змен.

Імклівае ўваходжанне Маскоўскай Русі ў арбіту палітыкі і думкі еўрапейскага Адраджэння не магло не выклікаць усплёску цікавасці да набіраючай сілу дзяржавы. У гэтыя гады запрошаныя з Італіі дойліды перабудоўваюць саборы маскоўскага Крамля. Узрастае колькасць заходніх падарожнікаў, якія наведваюць Маскоўскія межы: дыпламатаў, гандлёвых і майстравых людзей. Расце і лік маскоўскіх пасольстваў, якія адпраўляюцца ў еўрапейскія сталіцы. Прыватныя дарожныя нататкі, пасольскія рэляцыі, апытанні маскоўскіх пасланнікаў, купцоў, а часам і палонных служаць крыніцамі твораў касмаграфічнага жанру, якія хутка становяцца агульнадаступнымі дзякуючы імкліваму развіццю кнігадруку, пачатак якому незадоўга да таго паклаў Ёган Гутэнберг.

У 1517 годзе ў Кракаве пабачыла свет выданне польскага гісторыка, рэктара Кракаўскага ўніверсітэта Мацея Мяхоўскага (1457–1523) Тractatus de duabus Sarmatiis Asiana et Europiana et de contentis in eis ("Трактат аб двух Сарматыя, Азіяцкай і Еўрапейскай і пра што знаходзіцца ў іх"), у якім аўтар сабраў гістарычныя, этнаграфічныя і геаграфічныя звесткі аб Сарматыі Еўрапейскай, якая прасціраецца ад Віслы да Дона, і Сарматыі Азіяцкай – Скіфіі, – якая ляжыць далей на ўсход. Падзяляючы тэрміны Русі і Масковіі, Мяхоўскі прысвячае апошняй цэлы раздзел. У ёй ён распавядае аб краіне, якая складаецца з многіх княстваў, са сталіцай, якая «удвая больш тасканскай Фларэнцыі і ўдвая больш, чым Прага ў Багеміі»8, жыхароў якой аб'ядноўвае «адна гаворка і адна мова, менавіта руская, ці славянская», і якія «прытрымліваюцца адной веры на ўзор грэцкай»9. Мацей Мяхоўскі таксама першым пасвячае чытачоў у легенды аб Залатой Бабе, старажытным ідале, што стаіць «за Вяткаю па дарозе ў Скіфію» і якому пакланяюцца ўсе падарожныя, і пра «пражэрлівую і нікчэмную» жывёлу на імя Расамаха, якая, пасля таго, як аб'елася, праціскаецца паміж цесна стаячых дрэваў, каб вырваць з'едзенае10.

Праз два гады ў Кёльне выходзіць Vandalia Альберта Кранца з Ростака, дзе сярод некалькіх паведамленняў аб Масковіі аўтар апісвае спусташэнне Ноўгарада Іванам III. У 1524 годзе ў Венецыі выдаюцца нататкі Амбросіа Кантарыні, венецыянскага дыпламата, які за паўстагоддзя да таго наведаў Маскву. У 1526 годзе каталіцкі святар (у наступстве - біскуп) Ёган Фабры выпускае ў Базелі кнігу Moscovitarum Religio пра норавы, звычаі і рэлігійныя вераванні маскавітаў, складзеную ім на падставе гутарак з удзельнікамі маскоўскага пасольства, што вярталіся з Іспаніі.

Але найбольшы ўплыў сярод твораў аб Маскоўскай дзяржаве ў пачатку XVI стагоддзя набыў трактат Паўла Джовіа Libellus de legatione Basilii magni Principis Moscoviae ad Clementem VII Pontificem Maximum ("Паведамленне аб пасольстве Васіля, Вялікага князя Маскоўскага, да папы Клемента VII"). Напісаны на аснове звестак, запазычаных аўтарам з гутарак з вялікакняжацкім ганцом Дзмітрыем Герасімавым, які наведаў Рым у 1525 годзе, праца Джовіа была ў тым жа годзе апублікаваная і да канца XVI стагоддзя вытрымала не менш за 20 выданняў на чатырох мовах (лацінскай, нямецкай, італьянскай, па-ангельску)11, не згубіўшы свайго значэння нават пасля выхаду ў свет у 1549 годзе знакамітых "Запісак аб Масковіі" (Rerum Moscoviticarum Commentarii) Сігізмунда Герберштайна.

Распаўсюджванне літаратурных матэрыялаў аб Масковіі ў 1520–1540-х гадах апярэджвае з'яўленне адэкватных картаграфічных апісанняў. Усё, чым гэты перыяд маглі распараджацца сучаснікі – гэта пталамеевы карты, адноўленыя па каардынатных апісаннях II стагоддзя, у прыватнасці, Восьмая карта Еўропы (Іл. 9) і Другая карта Азіі.

Tabula Europae VIII, 1482

Выбітны помнік антычнай культуры, які вярнуўся з забыцця толькі ў пачатку XV стагоддзя, "Геаграфія" Клаўдзія Пталамея (каля 90–168 н.э.) шматкроць перавыдавалася ў розных рэдакцыях пачынаючы з 1477 года. І хоць многія выданні суправаджаліся картамі, выгравіраванымі па дрэве або медзі, складана сабе ўявіць, каб хтосьці мог бы патрапіць у зман у дачыненні да актуальнасці і практычнай прымяняльнасці гэтых карт. Паступова да традыцыйнага набору карт Пталамея рэдактары і выдаўцы сталі дадаваць новыя карты, складзеныя сучаснымі географамі, але і там, як мы бачылі вышэй на прыкладзе варыянтаў карты Мікалая Кузанскага, на долю маскоўскіх зямель даводзілася толькі некалькі перыферыйных тапонімаў. У 1516 годзе з'яўляецца Carta Marina Марціна Вальдзеемюлера – адзін з першых досведаў складання навігацыйнай карты свету (Іл. 10). Тут на тэрыторыі ўсходнееўрапейскай раўніны нароўні з Маскоўскім княствам (MOSCOVIA REGALIS) і ўласна Масквою (MOSCITER), побач з якой сімвалічна намаляваны вялікі князь, на карту нанесеныя Ноўгарад Вялікі (Nouoguardia) і Пскоў (Plesco), а таксама нямала іншых гарадоў зямлі маскоўскай, у тым ліку Пераслаўль (Preslaf), Растоў (Rostof), Волагда (Voluckta), Уладзімір (Fladimer). Аднак размяшчэнне гэтых гарадоў на карце адпавядае не іх сапраўднаму месцу знаходжання, а хутчэй ітынерарам, або лінейным размалёўкам шляхоў, якія бяруць пачатак у Маскве і вядуць у Кіеў (Ciouia), Кáргапаль (Kargopolis), Ніжні Ноўгарад (Nouoguardia). Так, напрыклад, шлях з Масквы ў Ніжні Ноўгарад (які названы на карце гэтак сама, як і Ноўгарад Вялікі) праходзіць праз Раданеж, Уладзімір і Плёс, але вядзе на паўднёвы захад, гэта значыць у кірунку, процілеглым рэальнаму. У той жа час малюнак элементаў фізічнага ландшафту: Рыфейскіх і Гіпербарэйскіх гор і рэк, якія бяруць пачатак сярод горных хрыбтоў, – у значнай ступені адпавядае антычнай пталамеевай традыцыі.

Carta Marina, 1516

Як мы бачым, Маскоўская дзяржава, па сутнасці, заставалася за межамі графічнай айкумены адукаваных еўрапейцаў.

Такая неадпаведнасць паміж палітычнымі і эканамічнымі рэаліямі з аднаго боку і картаграфічнымі ўяўленнямі з другога доўга захоўвацца не магла. Запаўненне гэтага прабелу на працягу другой чвэрці XVI стагоддзя звязана з трыма найважнейшымі крыніцамі.

1. На падставе звестак, атрыманых ад Дзмітрыя Герасімава, Паўла Джовіа не толькі выдаў "Паведамленне аб амбасадзе Васіля", але і склаў да яго карту. Карта гэтая, аднак, не ўвайшла ў ніводнае з выданняў кнігі і вядомая, галоўным чынам, па копіях у рукапісных атласах венецыянца Батыста Аньезе (каля 1550–1555). Аднак існавала карта Джовіа і ў друкаваным варыянце, якая датаваная 1525 годам12.

2. Барон Сігізмунд фон Герберштайн двойчы наведаў Маскоўскую дзяржаву ў 1516 і 1527 гадах у якасці дыпламатычнага пасланца, склаў карту Масковіі (у двух варыянтах) і від горада Масквы, якія ўвайшлі ў яго знакамітую працу Rerum Moscoviticarum Commentarii ("Запіскі аб маскавіцкіх справах"), упершыню выдадзеную ў 1549 годзе.

3. Маскоўскі акольнічы Іван Васільевіч Ляцкі, які ў 1534 годзе пасля смерці вялікага князя Васіля III ад'ехаў у Вялікае Княства Літоўскае, прадставіў матэрыялы для складання карты Масковіі запрошанаму ў Вільню з Данцыга (Гданьска) мастаку Антонію Віду.

Менавіта гэтыя тры крыніцы ляжаць у аснове практычна ўсіх вядомых картаграфічных малюнкаў маскоўскай зямлі, складзеных і апублікаваных у даатласную эпоху, гэта значыць, да таго, як пачалі выдавацца і атрымалі шырокае – па мерках таго часу – распаўсюджанне Theatrum Orbis Terrarum Абрахама Артэліўса (1570) і "Атлас" Герарда Меркатара (1595).

ВАРЫЯНТЫ КАРТЫ ВІДА–ЛЯЦКАГА

Карта Масковіі Антонія Віда і Івана Ляцкага дайшла да нашых дзён у лічаных асобніках – і ў двух асноўных варыянтах. Аднак менавіта яна ляжыць у аснове першага графічнага малюнка маскоўскіх зямель, які з'явіўся ў масавым друкаваным выданні. З вышыні нашага XXI стагоддзя гэты ранні чарцёж можа здацца незавершаным і прымітыўным. З яго мы і пачнём наш агляд, а гісторыя ўстанаўлення яго сувязі з імёнамі Віда і Ляцкага паслужыць нам ключом да разумення храналогіі стварэння самой карты.

1.

У 1544 годзе ў Базелі ўпершыню пабачыла свет "Усеагульная Касмаграфія" (Cosmographia Beschreibung aller Lender) Себасцьяна Мюнстэра, якой было наканавана стаць найбольш паспяховай і адной з найбольш уплывовых кніг XVI стагоддзя. Ужо ў першым выданні, якое выйшла па-нямецку, на ненумараваным аркушы13 з'яўляецца дрэварыт з картай маскоўскіх зямель (Moscowiterland) памерам 15,5 х 16,5 см (Іл. 11). Карта гэтая ахоплівае тэрыторыю, абмежаваную Чорным і Азоўскім морамі на поўдні, Каспійскім морам і ракой Об на ўсходзе, а на захадзе і паўночным захадзе – двума іншымі воднымі масівамі, у якіх лёгка адгадваюцца Балтыйскае і Белае мора. Горад Масква (Moscouia) размешчаны паблізу цэнтра карты і пазначаны сімвалічнай віньеткай, якая нязначна вылучаецца сярод іншых паказаных на карце гарадоў. Затое ў левым ніжнім куце, побач з прымітыўнай маштабнай лінейкай, буйна паказаны сцены і вежы Кіева (Kioff). У кампазіцыі карты ўпор зроблены на малюнку гідраграфічны характарыстык апісанай зямлі: рэальных альбо ўяўных. Так, на захад ад Масквы знаходзіцца возера, з якога бяруць пачатак тры ракі: бягучы на ​​поўдзень Дняпро (Neper fl), Волга (Volga fl), якая ўпадае ў Каспійскае мора, і безназоўная рака (відавочна, Заходняя Дзвіна), на якой размешчаны горад Полацк (Plotzko).

Munster. Moscowiterland, 1544

У перавыданнях "Касмаграфіі" 1546 і 1548 года прысутнічае тая ж гравюра, але размешчана яна ўжо на старонцы з тэкстам. Пачынаючы з 1550 года, калі "Усеагульная Касмаграфія" выйшла ў новай рэдакцыі адначасова па-нямецку і на латыні, Мюнстэр выкарыстаў новы варыянт карты – таксама дрэварыт, але павялічанага памеру – 16,0 х 17,5 см – з мноствам дэталяў расліннага ландшафту і без маштабнай лінейкі (Іл. 12).

Munster. Moscowiterland, 1550

Разглядаючы адбіткі аднаго і таго ж рысунка з розных выданняў Касмаграфіі, уважлівы назіральнік лёгка выявіць паміж імі дробныя адрозненні ў размяшчэнні і напісанні тапонімаў, памерах літар; часам цэлае слова аказваецца надрукаваным у перавернуты выглядзе. Тлумачэнне заключаецца ў арыгінальным метадзе сумяшчэння графічных і тэкставых дэталяў пры друку ілюстрацый з драўляных дошак. Замест таго, каб, ідучы за агульнапрынятай у той час практыкай, выразаць тэкст разам з выявай, у дошцы пакідалі прарэзы для тэкставых клішэ і шрыфтавога набору. Метад гэты, ідэя якога належыць Мюнстэру14, дазваляе не толькі з лёгкасцю выпраўляць памылкі, але і хутка рыхтаваць дошкі для выкарыстання ў выданні на іншай мове.

Чытачу Касмаграфіі было няцяжка заўважыць, што карта Масковіі і яе апісанне ў тэксце не былі звязаны адзін з адным. Так, напрыклад, паўтараючы памылку Мацея Мяхоўскага і ўступаючы ў відавочную супярэчнасць з картай, Мюнстэр пісаў, што Волга ўпадае ў Эўксінскае, што значыць Чорнае, мора. Пытанне аб паходжанні карты аўтар "Касмаграфіі" абыходзіў маўчаннем, але разам з тым сярод крыніц сваіх ведаў аб Масковіі згадваў нейкага Антонія Віда, які ў сваю чаргу спасылаўся на маскоўскага баярына, што аказаў яму дапамогу:

Літвін Антон Від так апавядае пра Масковію: "Мы з магчымай дбайнасцю пазначылі месцазнаходжанне гарадоў, замкаў, мораў, балот і крыніц, і як далёка яны адзін ад аднаго стаяць, а таксама працягласць рэк, іх выгібы і вытокі, якія, па большай частцы, нараджаюцца на раўнінах або выцякаюць з вялікіх азёраў. У разуменні гэтага немалую дапамогу нам аказаў спадар Ёханэс Яцкі, некалі адзін з князёў Масковіі, які цяпер, пасля смерці вялікага князя Васіля, які пакінуў малалетняга сына, збег да непераможнага караля Польшчы Жыгімонта, хаваючыся ад малаважнага бунту, паднятага некаторымі вяльможамі." 15

Калі ў другой палове XIX стагоддзя пачала абуджацца і набіраць сілу цікавасць да гістарычнай картаграфіі, Антоній Від працягваў заставацца загадкавай постаццю.

На чалавека з такім імем (Antonius Bied) паказваў Герберштайн, называючы яго сярод аўтараў твораў аб Масковіі ў адным шэрагу з Мікалаем Кузанскім, Паўла Джовіа, Ёганам Фабры, якія «як карты, так і каментары пакінулі»16. Складальнік першага атласа Абрахам Артэліўс у сваім Catalogus Auctorum17, пералічваючы крыніцы карты Русі, Масковіі і Тартарыі, адзначаў: "Antonius Wied, Moscoviam; Antverpiae". Гесель Герыц, аўтар знакамітай карты Tabula Russiae 1613 года, ва ўступным слове да свайго трактату аб зямлі самаедаў Beschryvinght van der Samoyeden Landt (1612) пісаў:

Пасля гэтага Антон Від склаў карту рускіх зямель па ўказаннях нейкага Ёханэса Ляцкага (Johannes Latzky), некалі аднаго з маскоўскіх князёў ... пасля уцекача ў Польшчу, якую карту прысвяціў І.Коперу, ратсгеру горада Данцыга, і выдаў у Вільні ў 1555 годзе з рускімі і лацінскімі надпісамі. 18

Згадваў пра карту, складзеную выхадцам Гданьска Антонам Відам, і Нікалас Вітсан у прадмове да сваёй кнігі пра Паўночную і Усходнюю Тартарыі19.

Нягледзячы на шматлікія спасылкі ў больш ранніх творах, якіх-небудзь тэкстаў, звязаных з імем Антонія Віда, ці асобнікаў складзенай ім карты даследчыкам вядома не было. Усталяваць жа сувязь паміж Антоніем Відам і картамі мюнстэравай "Касмаграфія" яны былі не ў стане, паколькі сам Мюнстэр звестак аб сваіх крыніцах не пакінуў.

Так, прафесар-гісторык Ягор Ягоравіч Замыслоўскі ў сваёй працы 1880 года, прысвечанай Себасцьяну Мюнстэру20, прыходзіць да высновы, што згаданы Мюнстэрам і Герберштайнам Антоній Від быў аўтарам страчанага твору аб Масковіі, а карты мюнстэравай "Касмаграфіі" ўзыходзяць да аднаго рускага чарцяжа маскоўскіх зямель – таксама згубленага. Пры гэтым на падставе аналізу тэксту Мюнстэра Я.Я. Замыслоўскі справядліва выказаў здагадку, што пад Ёханэсам Яцкім «варта разумець» акольнічага Івана Ляцкага.

2.

Страчанае звяно ў гэтым ланцугу было кампенсавана гісторыкам з Гамбурга Генрыхам Міхавым (Heinrich Michov), якому ў пачатку 1880-х гадоў удалося выявіць у адным з асобнікаў атласа Артэліўса карту з подпісам Антонія Віда. У 1884 годзе ён апублікаваў яе падрабязнае апісанне ў сваім артыкуле аб старажытных картах Масковіі21.

Карта, выяўленая Г. Міхавым, ёсць гравюрай на медзі (медзярыт) памерам прыблізна 47,5 x 34,5 см, арыентаванай на ўсход (Іл. 13 і 14). У двух картушах злева і справа ў ніжняй частцы карты змешчаны лацінскія тэксты: адпаведна, зварот Антонія Віда да чытача, датаваны лістападам 1555 года, і аўтарскае прысвячэнне Ёхану Копену22, сенатару горада Гданьска, датаванае красавіком 1555 года. Зварот да чытача ўяўляе сабой кароткі нарыс гісторыі, геаграфіі і этнаграфіі Масковіі, а прысвячэнне, нароўні з характэрнымі для жанру выказамі сваёй удзячнасці і пажаданнямі дабрабыту, змяшчае падрабязны пераказ гісторыі стварэння карты. Абодва тэксты напісаныя Відам у Вільні. Злева ўверсе знаходзіцца подпіс гравёра: "Franciscus Hogenb. ex vero sculpsit 1570"23. Усе тапонімы на карце выкананы лацінскім шрыфтам, акрамя назвы старажытнага ідала Золотаѩ баба, намаляванага ў выглядзе жанчыны ў доўгай туніцы з дзіцем на руках у паўночна-ўсходнім куце карты каля вусця Обі.

Від-Ляцкі. Карта Масковіі, 1570 Від-Ляцкі. Карта Масковіі, 1570

Іл. 13, 14. Антоній Від; Іван Ляцкі. [Moscovia] – Вільня (?), 1570 г. Нацыянальная бібліятэка Фінляндыі

Сваёй знаходкай Г. Міхаў паказаў, што і карта Масковіі ў "Касмаграфіі" Мюнстэра, і тэкст, у якім Мюнстэр спасылаецца на аповед Антонія Віда аб Масковіі, узыходзяць да адной і той жа крыніцы – карты, складзенай Відам і Ляцкім. Пры гэтым карта, апублікаваная Мюнстэрам24, з'яўляецца не чым іншым, як паменшанай копіяй карты Віда-Ляцкага, а тэкст Мюнстэра ўяўляе сабой амаль даслоўную цытату з прысвячэння Ёхану Копену. Вось як, у прыватнасці, апісаны Антоніем Відам працэс складання карты25:

Nos vero ciuitatum omnium, castrorum, marium, lacuum, fontium que loca numerum situm, distantias que quanta potuimus diligentia adsignauimus. Ac insuper fluuiorum flexus, cursus, ac fonts quoque, qui maxima ex parte e lacunosa paludosa que emanant planicie.
Quibus in rebus non mediocrem nobis praestitit operam generosus Dominus Joannes Latzki, unus olim ex principibus Moscouiae, qui nunc post magni ducis Basilij e uiuis decessum ob seditionem non leuem magnatum quorundam, ac relictum tenerae aetatis Basilij filium, ac inuictissimum Poloniae Regem Sigismundum confugit, ubi sane humaniter ac splendide pro sua et prudentia et ingenij dexteritate acceptus est.

Параўноўваючы абодва тэксты, можна заўважыць, што, разам з відавочна прыўнесенымі недакладнасцямі (у характарыстыцы памеру смуты і ў імені маскоўскага вяльможы), у Мюнстэра выключаны асабістыя характарыстыкі Ляцкага: адсутнічае ўказанне на яго высакароднае (generosus) паходжанне, а таксама апушчана згадка пра яго цвярозы розум і прыроджаную вастрыню розуму (prudentia et ingenij dexteritate), якія паслужылі, па словах Віда, падставай для ветлівага і пышнага прыёму, аказанага яму каралём (sane humaniter ac splendide ... acceptus est). Хоць нельга выключыць, што ў распараджэнні Мюнстэра аказалася менавіта такая рэдакцыя тэксту, але зусім не дзіўна было б і ўнясенне скарачэнняў ім самім – асабліва калі прыняць да ўвагі, што Мюнстэр павінен быў куды ў большай ступені цікавіцца апісаннем зямель невядомых, чым асабістымі якасцямі крыніц інфармацыі.

Усталяваўшы такім чынам крыніцу апісання Масковіі ва "Усеагульнай Касмаграфіі", Міхаў аказаўся перад неабходнасцю ліквідаваць супярэчнасць у датах: Мюнстэр ў 1544 годзе, зразумела, не толькі не валодаў картай, выгравіраванай ў 1570 годзе, але і не мог выкарыстоўваць матэрыялы 1555 года, якім датаваны тэкст у картушы. Відавочна, гравіраваная Хогенбергам карта ўяўляла сабой копію з больш ранняга арыгінала. Арыгінал гэты, як заключыў Міхаў, быў складзены не пазней 1544 года, але і не раней 1537 года – паказаныя на карце межы Маскоўскага і Літоўскага княстваў адпавядаюць вынікам заключанага ў гэтым годзе перамір'я. Тлумачэнне даціроўкі тэкстаў было не такім відавочным. Па-першае, Міхаў прыняў 1555 год за час з'яўлення першага датаванага выдання карты. Па-другое, ён заўважыў, што Абрахам Артэліўс, вядомы сваёй пунктуальнасцю, у сваім каталогу згадвае Антвэрпэнскае выданне Віда, але не паказвае яго год. Міхаў выказаў здагадку, што задоўга да 1555 года было апублікавана выданне карты без ўказання на год выпуску, але з такім жа – ці, прынамсі, у значнай ступені такім жа тэкстам, што і на карце 1570 года. Менавіта гэтае выданне, на думку Міхава, магло быць згадана Артэліўсам, працытавана Герберштайнам у 1549-м годзе і выкарыстана Мюнстэрам у 1544-м.

У 1897 годзе сведчанне на карысць зробленай Міхавым здагадкі прывёў Альфрэд Нерынг (Alfred Nehring), паказаўшы на кнігу Конрада Геснера Historia Animalium, якая выйшла ў 1551 годзе ў Цюрыху, аўтар кнігі не толькі спасылаецца на Антонія Віда, але і прыводзіць ілюстрацыю палявання на бізона, запазычаную з дэкаратыўных сцэн на карце Масковіі26.

3.

Гіпотэза Г. Міхава атрымала яшчэ адно пацверджанне, калі ў 1904 годзе ляйпцыгскі прафесар Вальтэр Руге (Walter Ruge) выявіў ва ўніверсітэцкай бібліятэцы горада Хельмштэта раней невядомы варыянт карты Масковіі і апублікаваў яе апісанне27. Пасля В. Руге прадаставіў знойдзеную ім карту ў распараджэнне Х. Міхава, які ўпершыню апублікаваў яе цалкам28.

Moscovia, 1555

Надрукаваная з шасці медных гравюрных дошак, гэтая карта ў першую чаргу ўражвае сваімі памерамі: ад 85,6 да 86,0 см па гарызанталі і ад 82,6 да 82,8 см па вертыкалі па ўскрайку картаграфічнага поля (Іл. 15 і 16). Але што сапраўды дзівіць – гэта багацце і майстэрства выканання мастацкіх дэталяў, а таксама той факт, што гэта найбольш ранні картаграфічны дакумент, выкананы з выкарыстаннем кірыліцы, які дайшоў да нас. Карта намінальна арыентавана на ўсход29 і ахоплівае тэрыторыю ад Чорнага і Азоўскага мораў да Белага мора і ад Балтыйскага мора да Обі і Каспійскага мора. На ёй падрабязна паказаны асаблівасці рэльефу і гідраграфіі, цэнтральная частка Маскоўскай Русі прадстаўлена больш поўна, чым паўночныя рэгіёны, а сярод названых гарадоў і населеных пунктаў ёсць «малавядомыя або невядомыя ў рускіх дакументах XVI стагоддзя»30.

Великий Новгород, 1555

Большасць тапонімаў на карце падпісаныя двойчы – лацінкай у польскім напісанні і кірыліцай у традыцыйнай рускай форме: Pezskoff – Псковъ, Wilki Nouigrad - Великӥ Новгородъ, Szerniho - Черниговъ . Ля правай мяжы картаграфічнага поля змешчана даведачная табліца з фанетычнымі адпаведнікамі літар кірылічнага і лацінскага алфавітаў, а ў ніжняй – паведамленне пра прывілей, нададзены імператарам Карлам V. Уласна картаграфічнае поле аточана арнаментальнай гравіраванай рамкай шырынёй прыблізна 5 см па баках і 6 см зверху і знізу (Іл. 17). У межах рамкі размешчаны чатыры круглыя медальёны з абазначэннем бакоў свету на трох мовах: лацінскай, рускай і нідэрландскай (Oost – Порану слонце восходи – Oriens, Meridies – Наполудни слонце – Zuydt).

Antoni Wied, Moscovia, 1555

У ніжніх кутах карты размешчаны два картушы з лацінскімі тэкстамі: злева – зварот Антонія Віда да чытачоў, справа – прысвячэнне Ёхану Копену. Па сваім змесце – і ў прыватнасці, па датах – абодва тэксты практычна ідэнтычныя і адпавядаюць тэкстам на карце 1570 года. Акрамя іх, у правай ніжняй частцы карты знаходзіцца яшчэ адзін картуш, які на карце 1570 года адсутнічае (Іл. 18). Ён уключае ў сябе напісаны кірыліцай тэкст, названы Аньтонü Вед до чтителѩ, які змяшчае тлумачэнні, як карыстацца картай. У канцы тэксту ўказаная дата ў славянскай літарнай натацыі: ҂афмв, гэта значыць, 1542 год. Мову, на якой напісаны гэты тэкст, пазнейшыя даследчыкі характарызавалі  па-рознаму: стараруская, паланізаваная руская, польская рускімі літарамі, старабеларуская. Для складальніка тэксту яго мова – без сумневу "руская": и ту кротке певне знаки русаком поруску к урозумению выписаны.

Antoni Wied, Moscovia, 1555

Цікава, што В. Руге ў першапачаткова апублікаваным кароткім апісанні31 абыходзіць гэты картуш маўчаннем – магчыма, ён не меў магчымасці яго прачытаць. Затое Г. Міхаў не толькі падрабязна яго аналізуе, але і прыводзіць пераклады як на нямецкую, так і на сучасную яму расійскую мову32:

АНТОНIЙ ВИДЪ ЧИТАТЕЛЮ
До сихъ поръ земля Великаго Княжества Московскаго неизвѣстна и для нѣкотораго объясненія я сдѣлалъ замѣтки, и здѣсь краткіе опредѣленные знаки для русскихъ по русски для объясненія выписаны. Во первыхъ глядя по направленію отъ Востока какъ показано наверху, увидишь какъ далеко отстоятъ другъ отъ друга вода и земля. Во вторыхъ внизу раскрытый циркуль обозначаетъ, что можетъ себѣ размѣрить мили, какъ далеко отъ мѣста къ мѣсту. Въ третьихъ увидишь: зеленое обозначаетъ землю московскую, желтое обозначаетъ княжество литовское и то, что принадлежитъ Польской коронѣ; а красное это татары. Отсюда увидишь границы со всѣми и Москвою, особенно, со Шведскою землею, и Лифляндскою и Литовскую и Татарскою и Турецкою, раздѣленными на нѣсколько ордъ. 1542 г.

У больш позняй публікацыі А.В. Яфімаў даў пераклады лацінскіх картушаў, але ў дачыненні да звароту да "рускіх" чытачу абмежаваўся толькі транслітарацыяй33.

Важнасць указання даты – 1542 год – цяжка пераацаніць, бо яна пацвярджае даступнасць матэрыялаў Антонія Віда за два гады да выхаду ў свет "Касмаграфіі" Мюнстэра і за сем гадоў да публікацыі "Запісак" Герберштайна. На думку Л. Багрова, гэтая дата вызначае час заканчэння працы над рукапісным варыянтам карты, якая яшчэ ў выглядзе манускрыпта стала вядомая сучаснікам, у той час як прамежак паміж красавіком і лістападам 1555 года (даты лацінскіх тэкстаў у двух картушах) адпавядаюць пачатку і завяршэння гравіравальнага працэсу34. Некалькі іншага меркавання прытрымліваўся, напрыклад, польскі гісторык Караль Бучэк (Karol Buczek), які лічыў, што 1542-гі – гэта год, калі карта была «ўрэшце надрукаваная»35.

Акрамя ўласна геаграфічных дэталяў, карта 1555 года36 багата ўпрыгожаная ілюстрацыямі: тут знаходзім графічныя інтэрпрэтацыі вядомых легенд, у тым ліку пра Залатую Бабу (у выглядзе аголенай жанчыны з рогам багацця ў руках) і пра ненажэрную расамаху, рэалістычныя сцэны палявання на дзікіх звяроў, а таксама сімвалічныя выявы караблёў, гарадоў і ардынскіх паселішчаў. Цікава заўважыць, што толькі невялікая частка з гэтых ілюстрацый была выкарыстана на карце 1570 года, дзе яны прадстаўляюць сабой люстраную выяву адпаведных сцэн на карце 1555 года. Такі люстраны эфект характэрны для капіявання малюнкаў на друкарскую дошку.

Параўнальна нядаўна мастацкія асаблівасці карты 1555 года сталі прадметам мастацтвазнаўчага даследаванні ў кантэксце палітычнай гісторыі і гісторыі мастацтваў Вялікага Княства Літоўскага ў XVI стагоддзі37. Яго аўтар суадносіць стыль Антонія Віда з маньерыстычным напрамкам у еўрапейскім мастацтве, а таксама робіць акцэнт (на думку аўтара гэтых радкоў – не цалкам абгрунтаваны) на ваенным і прапагандысцкім прызначэнні карты.

4.

У 1982 году Крысціна Хараўэр (Christine Harrauer), прафесар класічнай філалогіі Венскага ўніверсітэта і даследчык творчасці Жыгімонта Герберштайна, апублікавала выяўленую ёю ў архівах Нацыянальнай бібліятэкі ў Будапешце карэспандэнцыю Герберштайна38, у тым ліку лісты з Вільні біскупа Самуіла Мацяёўскага ад 10 лістапада 1540 года і самога Івана Ляцкага ад 23 мая 1541 года. Супастаўляючы гэтыя дакументы, у першым з якіх гаворыцца пра намер адправіць карту Масковіі «яго Мілосці» па завяршэнні працы над ёй39, а ў другім – аб ужо адпраўленым пасланні, з якога «яго Мілосць зможа атрымаць поўнае ўяўленне аб усёй Маскоўскай імперыі»40, можна прыйсці да высновы, што час першай публікацыі карты абмежаваны двума названымі датамі. Такім чынам, да стогадовага юбілею адкрыцця Г. Міхавым карты Віда-Ляцкага, часавы прамежак яе з'яўлення быў вызначаны з дастатковай дакладнасцю.

У святле знаходкі К. Хараўэр здагадка Л.С. Багрова аб тым, што ў распараджэнні Мюнстэра быў рукапісны варыянт карты, заслугоўвае перагляду. Прыблізна ў адзін час з новай картай Масковіі знаёмяцца два вучоныя: Герберштайн у Вене і Мюнстэр у Базелі. Адпраўку Відам і Ляцкім арыгінальнага манускрыпта каму-небудзь можна выключыць: малаверагодна, што яны маглі на працяглы час разлучыцца са сваім стварэннем, на якое сышло некалькіх гадоў працы. Выраб рукапіснай копіі – працаёмісты працэс, але пры гэтым уяўляецца, што і Мюнстэр, і Герберштайн мелі ўласныя асобнікі карты: першы выкарыстаў яе пры падрыхтоўцы выданняў "Касмаграфія" у 1544 і 1550 гадах, другі – пры працы над "Запіскамі аб Масковіі", якія ўбачылі святло ў 1549-м. Адпраўку асобніка карты адразу некалькім адрасатам можна растлумачыць, выказаўшы здагадку, што да вясны 1541 года Від і Ляцкі завяршылі працу ўжо не над рукапісам, а над папярэднім варыянтам гравюрных дошак – магчыма, з мінімальнай колькасцю дэкаратыўных элементаў, без указання даты або нават без картуша. Гэты папярэдні варыянт мог быць выкарыстаны для вырабу некалькіх пробных адбіткаў, прызначаных для кансультацый з найбольш аўтарытэтнымі навукоўцамі-сучаснікамі. На існаванне гэтага тлумачэння паказвае таксама і ўжыванне біскупам Мацяёўскім у адносінах да карты Масковіі слова Tabula, што ў большай ступені адпавядае друкаванаму аркушу, чым манускрыпту41. Зразумела, не выключана, што гаворка ў перапісцы з Герберштайнам ішла аб варыянце гравюры паменшанага памеру, але найбольш эканамічнай з пункту гледжання колькасці недаказаных здагадак – а такім чынам, і найбольш праўдападобнай – уяўляецца версія аб незавершаным варыянце гравюрных дошак, пазней выкарыстаных для друку карты 1555 года.

Застаецца не высветленай дадзеная Артеліўсам спасылка на антвэрпэнскае выданне Антонія Віда. У 1898 годзе Віктар Ханцш (Victor Hantzsch), аўтар першай з прысвечаных Себасцьяну Мюнстэру манаграфій, выказаў здагадку, што выдадзеная Мюнстэрам карта Масковіі заснавана менавіта на Антвэрпэнскім выданні, якое варта датаваць 1540 годам42. Пры гэтым ён абапіраўся толькі на высновы Міхава і інфармацыю Артеліўса. Заўважым, што хоць з выяўленнем карты 1555 года гэтая здагадка страціла актуальнасць43, паказаны Ханцшам год практычна супадае з высновамі, вынікаючымі з аналізу перапіскі, апублікаванай К. Хараўэр. Хоць незалежнага пацверджання існавання антвэрпэнскага выдання да гэтага часу не знойдзена, цікава вярнуцца да старагаландскіх назваў краін свету на палях карты 1555 года. Калі сыходзіць з таго, што праца над картай вялася выключна ў Вільні выключна выхадцамі з Масковіі, Каралеўскай Прусіі і Вялікага Княства Літоўскага, выкарыстанне (нават маргінальнае) нідэрландскага мовы цяжкавытлумачальнае. Смелую здагадку высунуў Роберт Кэроў (Robert W. Karrow Jr.), куратар аддзела спецыяльных збораў Бібліятэкі Ньюберы ў Чыкага: гравёрам карты мог быць сам Герард Меркатар44. Меркатар, які яшчэ толькі ішоў у зеніт сваёй славы, у гэты перыяд працаваў у Лувене45. На яго аўтарства, на думку Р. Кэроў, паказвае высокая якасць гравюры ў цэлым, і ў асаблівасці – відавочная прыхільнасць да графічных форм літар, якая выявілася ў дбайным падборы шрыфтоў і размяшчэнні на карце параўнальнай табліцы лацінскага і кірылічнага алфавітаў. Аднак адсутнасць якіх-небудзь сведчанняў, якія б пацвярджалі сувязь паміж Відам і Меркатарам, прызнаецца і самім аўтарам гіпотэзы.

Такім чынам, пытанні аб тым, якую ролю ў працы над картай адыгралі майстры нідэрландскага паходжання, ці магла гэтая праца – хоць бы часткова – весціся ў фламандскіх правінцыях і на чым заснавана заўвага ў артэліўсавай бібліяграфіі, – працягваюць чакаць свайго развязання.

Склаўшы ўсе вядомыя на сёння факты і праўдападобныя версіі, можна наступным чынам прадставіць храналагічную гісторыю карты Масковіі Антонія Віда і Івана Ляцкага.

Канец 1540 – пачатак 1541 – Першыя пробныя адбіткі з няскончанага камплекта з шасці медных гравюрных дошак. Сярод атрымальнікаў гэтых адбіткаў – Жыгімонт Герберштайн і Себасцьян Мюнстэр.
1542 – Даданне картуша з кірылічным тэкстам звароту Антонія Віда да чытача.
1544 – Выраб і публікацыя Мюнстэрам першага паменшанага варыянта карты метадам ксілаграфіі.
1550 – Другая ксілаграфія Мюнстэра.
1555 – Заканчэнне Антоніем Відам працы над шасцю гравюрныя дошкамі, даданне картуша з лацінскімі тэкстамі або датай да раней выгравіраваных тэкстаў і друк закончанага варыянта карты на дзвюх мовах.
1570 – Выраб Францам Хогенбергам гравюры паменшанага памера і друк адбіткаў з яе.

На сёння даследчыкам не вядома ніводнага пробнага адбітка, які адносіцца да перыяду да 1555 года. Лагічна было б выказаць здагадку, што яны проста не захаваліся, але легендарны прыклад выяўлення ў 1987 годзе ва Уроцлаве копіі арыгінальнай карты Масковіі Антонія Джэнкінсана46 пакідае месца для аптымізму.

"Усеагульная Касмаграфія" Себасцьяна Мюнстэра – адна з найбольш паспяховых і масавых кніг XVI стагоддзя. Усяго было апублікавана больш за 35 выданняў "Касмаграфіі" на пяці мовах47. Агульны тыраж на нямецкай мове ацэньваецца ў 50 тысяч асобнікаў і на лацінскай – каля 10 тысяч. Мяркуецца, што з іх прыблізна 5% захаваліся да нашых дзён48. Адпаведна, копіі апублікаваных Мюнстэрам карт Масковіі параўнальна даступныя як у вядучых бібліятэках, так і на антыкварным рынку. Тым не менш, дрэварыт 1544 года – у сілу малога ліку выданняў – сустракаецца значна радзей, чым дрэварыт 1550 года.

Генрых Міхаў апублікаваў даследаванне аб выяўленай ім карце ў рэдакцыі Ф. Хогенберга ў 1884 годзе. Праз пяць гадоў А.Э. Нордэншэльд піша пра два вядомыя асобнікі карты49 – другі выявіўся ў калекцыі Брытанскага музея (у цяперашні час – Брытанская бібліятэка). Неўзабаве Нордэншэльд набыў асобнік і для сваёй уласнай калекцыі50. Гэтыя тры асобнікі вядомыя В.А. Кордту ў 1899 годзе51. Да 1905 года яшчэ дзве копіі карты выяўляюцца ў складзе зборных атласаў у бібліятэках Ростака і Базеля52. Вядома, што ў наступныя гады яшчэ адзін асобнік карты 1570 года быў знойдзены ў зборным атласе ў Італіі, і адзін асобнік нявызначанага паходжання быў прададзены на аўкцыёне ў 1991 годзе. У цяперашні час як мінімум два асобнікі карты – лонданскі і з калекцыі А. Э. Нордэншэльда – прадстаўлены ў сеткавых каталогах, адпаведна, Брытанскай бібліятэкі ў Лондане і Нацыянальнай бібліятэкі ў Хельсінкі. Рэпрадукцыі і апісанні шматкроць публікаваліся ў друкаваных выданнях53.

Што тычыцца карты 1555 года, то, відаць, асобнік, знойдзены Вальтэрам Руге ў Хельмштэце ў 1904 годзе, застаецца яе адзіным арыгінальным адбіткам, вядомым на сённяшні дзень54. У цяперашні час гэты асобнік захоўваецца ў бібліятэцы Герцага Аўгуста ў Вольфенбютэле55. Пры першапачатковай публікацыі карты ў 1906 годзе Міхаў надрукаваў арыгінал цалкам, уключаючы арнаментальную рамку56. Гэтая ілюстрацыя, хоць і ў значна паменшаным фармаце, была паўторана ў пазнейшым выданні манаграфіі Багрова аб картаграфіі Расіі57. Акрамя таго, Міхаў у 1906 годзе зрабіў прынамсі адну копію карты ў натуральную велічыню, якую падараваў В.А. Кордту. На гэтай копіі ў правым ніжнім куце правага (лацінскага) картуша маецца прысвячэнне: «Herrn Prof. Kordt. H. Michov». Кордт апублікаваў яе рэпрадукцыю, але без арнаментальнай рамкі, у сваім чацвёртым картаграфічным зборніку58. У далейшым копія Кордта неаднаразова публікавалася ў выданнях савецкага і постсавецкага перыядаў59, прычым розныя выданні маглі адрознівацца адзін ад аднаго якасцю, тонам размалёўкі, сумяшчэннем аркушаў і інш. На іх агульнае паходжанне паказвае ўласнаручны подпіс Міхава ў правым картушы.


1. Гаворка ідзе пра цэлы шэраг падзей, звязаных з адмовай Івана і яго атачэння ад выплаты даніны ў Вялікую Арду і паступовым здабыццём Масквою эканамічнай і палітычнай незалежнасці. Адлюстраванне паходу хана Ахмата ў 1480 годзе, апетае Карамзіным як «стаянне на Угры», было важным, але не паваротным звяном у ланцугу гэтых падзей. Гл. [Горский 2005].

2. Агляд гіпотэз, звязаных з гісторыяй гэтай карты, а таксама апісанне шэрагу захапляльных графічных дэталяў можна знайсці ў кнізе [Campbell 1987], с. 35–55. На жаль, ні тое, ні другое не мае простага дачынення да тэмы дадзенай працы. http://www.maphistory.info/

3. Больш падрабязна пра Бярнарда Вапоўскага і яго картаграфічныя працы гл. [Chowaniec 1955], а таксама [Buczek 1982], с. 39–40.

4. Аўтар ніякім чынам не імкнецца абсалютызаваць значэнне гэтага прыкладу, знаходзячы відавочным, што ўтрыманне паняццяў Русь, рускія землі не толькі мянялася з часам, але і крытычным чынам залежала ад суб'ектыўных абставінаў. Тым не менш картаграфічны прыклад цікавы тым, што ўяўляе сабой, як правіла, не індывідуальнае меркаванне, а вынік абагульнення незалежных інтэлектуальных намаганняў вялікай групы людзей.

5. Гл. [Тихомиров 1952]. http://litopys.org.ua/rizne/spysok/spys04.htm

6. Тут і ніжэй у дачыненні да Пскоўскага княства (PLESROV REGNUM) літара R замест K з'яўляецца, відаць, з прычыны памылкі гравёра.

7. RVSSIAE ALBAE PARS = частка Белай Русі.

8. [Меховский 1936], с. 112–113.

9. [Меховский 1936], с. 116. Пар. у арыгінале:
“…in Mosckouia unam linguam et unum sermonem fore, scilicet Rutenicum seu Slauonicum in omnibus satrapiis et principatibus, sicque etiam Ohulci et qui in Viatka degunt Ruteni sunt et Rutenicum loquuntur, unamque sectam et religionem instar Graecorum tenent...”

10. [Меховский 1936], с. 116, 111.

11. [Poe 2008], с. 47.

12. Гл. артыкулы В.Ф. Старкова і Б.А. Рыбакова ў "Отечественные архивы", №4, 1994. [Старков 1994], [Рыбаков 1994].

13. [Норденшельд 1889], с. 114.

14. [McLean], с. 146.

15. Пераклад з лацінскай версіі арыгінала:
Refert Anthonius Vuied Lithuanus in hunc modum de Moscouia: Signauimus quanta potuimus diligentia loca ciuitatum, castrorum, marium, paludum et fontium, quantumque à se inuicem distent, fluminum cursus, flexus et origines, quae magna ex parte oriuntur è terrae superficie plana, aut extruduntur ex magnis lacub. Ad haec autem exploranda, non mediocrem nobis praestitit operam dominus Io. Jatzki, unius olim ex principib. Moscouiae, qui nunc post magni ducis Basilij è uiuis decessum, ob seditionem leuem magnatum quorundam ac relictum tenerae aetatis Basilij filium, ac inuictissimum Poloniae Regem Sigismundum confugit.
І транскрыпцыя, і пераклад пададзены па кнізе [Кудрявцев 1997], с. 328, 339. Курсівам вылучаныя абароты, адрэдагаваныя аўтарам, каб выключыць неадназначнасць тлумачэння ў адным выпадку і больш дакладна перадаць сэнс дзеяслова confugio (ратавацца ўцёкамі, шукаць хованкі) у другім. Слова, вылучанае ў арыгінале, як мы ўбачым, – вынік памылкі Мюнстэра ці яго наборшчыка пры перадачы слоў Віда. У таго: ob seditionem non leuem – гэта значыць, мяцеж з яго пункту гледжання быў немалым (адзначана Кудраўцавым). Jatzki замест Latzki – таксама памылка Мюнстэра.

16. «cum tabulas, tum commentarios reliquerint» – у прадмове да "Запісак аб Масковіі". Гл. [Герберштейн 1988], с. 55. Адметна, што Герберштайн пры гэтым ні словам не абмовіўся аб Ляцкім.

17. Catalogus auctorum tabularum geographicarum на трох ці чатырох старонках папярэднічае кожнае з выданняў Theatrum Orbis Terrarum. Ён змяшчае імёны картографаў, чыімі працамі Абрахам Артэліўс карыстаўся пры падрыхтоўцы свайго атласа, выдадзенага ўпершыню ў 1570 годзе.

18. У арыгінале [Gerritsz 1924], с. 3–4:
Daernae heft Antonis Wied een Caerte van Russenlandt gemaect, door de instructie van eenen Johannes Latzky, eertijds een van de Moscovische Princen,.. in Polen ghevlucht was, welcke Caerte aen eenen J.Coper, Raedts-herre van Dantzick, vereert, ende met Rusch ende Latijnsch schrift uytghegeven is, in der Wilda, Anno 1555.
«Пасля гэтага» – маецца на ўвазе выхад кнігі Герберштэйна. Некалькі адрозны варыянт перакладу гл. ў [Кордт 1899], с. 4.

19. Аб гэтай згадке гл. [Миллер 1761], с.388, і [Кордт 1899], с.4.

20. Гл. [Замысловский 1880].

21. [Michov 1884].

22. Нямецкае імя сенатара варыятыўна аднаўляецца рознымі аўтарамі з лацінізаванай давальнай формы Joanni Coppenio як Ёхан Копен (рас. Иоханн Коппе, Коппен або Кеппен).

23. Ex vero sculpsit (лац.) – выгравіраваў праўдзіва, гэта значыць, у адпаведнасці з арыгіналам.

24. У сваёй працы [Michov 1884] Міхаў разглядае другі варыянт карты Мюнстэра (1550 года).

25. Пар. з лацінскім тэкстам у заўвазе 15; адметнасці вылучаны курсівам.

26. [Nehring 1897].

27. [Ruge 1904], с. 24–25.

28. [Michov 1906].

29. Паводле таго, як пазначаныя бакі свету на самой карце. Сапраўдная арыентацыя адхіляецца ад гэтага кірунку (напрыклад, гл. [Рыбаков 1974]) і не цалкам супадае для розных частак карты.

30. [Ефимов 1964], с. 12.

31. [Ruge 1904], с. 24.

32. [Michov 1906], с. 61.

33. [Ефимов 1964], с. 14. Тэкст утрымлівае шэраг недакладнасцяў і пропускаў:
Антоний Вид до чтителя.
Яж до тунд есть зема велысего ксяжьства Московскего [пропущено два слова: речи невырожоны], а неякего ознамения памиатка учинили ту кротке певне знаки русаком поруску розуменью выписалы: напервей траву и сю ведаут всходу слонца яко наверху ознаменует, по тем обачиш якося далеко от себе земи и воды с тою навтурем розумеся; насподку отворены циркел же миль можем соби розмерить яко далеко есть од места до места. На третем Илбаач [вместо wбач ] то зелене знаменуеся Московска Земля, то жолте знаменуеся ксежество Литовске и то цосуку полской коруне прослуха, то чирвоне, то су татарове с тего Олбач [вместо wбач ] к границе зевшистьким из Москву. Звлаще Щвецко земя и ва Фляньску и Литевеску и Татарску и Турьку и неяких ордах розделены. 1542.

34. [Bagrov 1962], с. 44.

35. [Buczek 1982], с. 42.

36. У літаратуры гэты ж гістарычны дакумент часам называюць картай 1542 года. Паколькі, строга кажучы, прадмет даследавання адлюстроўвае стан гравюрных дошак 1555 года (альбо пазней), а яе стан у 1542 годзе нам невядомы, аўтар аддае перавагу ў якасці ідэнтыфікацыйнага прыкметы выкарыстоўваць 1555 год.

37. См. [Poškus 2005].

38. [Harrauer 1982], с. 148–150.

39. “…Tabula Moscoviae diligenter est quaesita, nondum tamen ab istis, quibus id negotii Reverndissumus Dominus Episcopus Vilensis dederat, inventa est. Dabitur a me opera, ut diligentius inquiratur, quae simulac fuerit inventa primo quoque tempore ad Magnificentiam vestram mittetur”.

40. “…Ex hisdem (scil. litteris Magnificentiae vestrae) intellexi velle videre Magnificentiam vestram signaturam totius terre Moscovie et granitierum ipsius, quam ego per legatum sive nuntium Caesareum misi Tranquilium Cornelium et literas scripsi in qua Magnificentia Vestra poterit percipere totium imperium Moscovie”.

41. Tabula (літаральна – дошка) толькі адно са словаў для пазначэння карты. Іначай можна сказаць: imago, typus, descriptio, delineatio.

42. [Hantzsch 1898], с. 110.

43. Спасылка на яго ў каталогу калекцыі А.Э. Нордэншэльда [Mickwitz 1979] выглядае ў некаторай ступені анахранізмам.

44. [Karrow 1993], с. 585.

45. Лувен – цэнтр правінцыі фламандскага Брабанта, размешчанай па суседстве з правінцыяй Антвэрпэн. У пачатку XVI стагоддзя абедзве ўваходзілі ў склад герцагства Брабантскага.

46. Гл. [Szykula 2008]. [Июнь 2020] Больш як праз чвэрць стагоддзя пасля адкрыцця гэтай карты яе малюнак у высокім разрознені быў уведзены ў навуковы зварот. У цяперашні час яна знаходзіцца ў вольным доступе на сайце лічбавай бібліятэкі Уроцлаўскага ўніверсітэта: Anthony Jenkinson. Nova Absolutaque Russiae Moscoviae et Tartariae descriptio. Шыфр захавання: 9590-IV.C. https://www.bibliotekacyfrowa.pl/dlibra/publication/40164/edition/40845

47. [Poe 2008], с. 50.

48. Статыстыка прыведзена ў манаграфіі [McLean 2007], с. 170.

49. [Nordenskiöld 1889], с. 114.

50. [Mickvitz 1979], т. 1, с. 94–95.

51. [Кордт 1899], с. 5.

52. [Ruge 1904], с. 49; [Bernoulli 1905], с. 71.

53. Гл.: [Michov 1884], [Nordenskiöld 1897], [Кордт 1899], [Bagrov 1962], [Bagrov 1975], [Кудрявцев 1997].

54. [Петрулис 1960] паведамляе аб двух асобніках карты 1555 года: у Хельмштэце (з легендай на рускай мове) і ў музеі ў Браўншвейгу (на шасці аркушах). На самой справе, відаць, на выставе ў музеі Браўншвейга экспанаваўся ўсё той жа хельмштэцкі арыгінал. Там жа – указанне на асобнік карты 1570 года, які захоўваецца ў Стакгольме, што недакладна: вядомы В.А. Кордту ў 1899 годзе стакгольмскі асобнік (калекцыя А. Э. Нордэншэльда) з 1902 года знаходзіцца ў Хельсінкі.

55. [Fabian 2003], артыкул 2.108. Таксама [Poškus 2005], заўв. 10.
[Чэрвень 2020] Працяглы час гэтая карта адсутнічала на сайце HAB, што выклікала ў даследчыкаў абгрунтаваную трывогу. У цяперашні час яе апісанне зноў можна знайсці ў лічбавым каталогу: Anton Wied. Moscouia que & Alba Russia, IKAR PPN=100674518. https://kxp.k10plus.de/DB=1.68/PPNSET?PPN=100674518

56. [Michov 1906].

57. [Bagrov 1975]. У расійскім перакладзе манаграфіі, [Бусакоў 2005], карта выяўлена яшчэ драбней і, па сутнасці справы, з'яўляецца ўжо не малюнкам, а сімвалам арыгінала.

58. [Кордт 1931].

59. Гл.: [Michov 1906], [Кордт 1931], [Bagrov 1962], [Ефимов 1964], [Рыбаков 1974], [Bagrov 1975], [Poškus 2005].

 

Бібліяграфія >>