Наватарская карта Сарматыі Бярнарда Вапоўскага


Наватарская карта Сарматыі Бярнарда Вапоўскага

BY | EN

У артыкуле працягваецца даследаванне карты Сарматыі, створанай вядомым польскім летапісцам і географам 16-га стагоддзя, "бацькам польскай картаграфіі" Бярнардам Вапоўскім. Для гістарычнай картаграфіі Усходняй Еўропы гэтая карта з'яўляецца асаблівай. Пасля стагоддзяў міфаў і выпадковых спасылак частка кантынента з'явілася на паперы. Як на ўдалым партрэце 16-га стагоддзя, яе форма блізкая да рэальнасці і неаддзельная ад эпохі.

Бярнард Вапоўскі нарадзіўся каля 1475 г. у Радахонцэ, недалёка ад Пярэмышля, у багатай сям'і1. Яго прозвішча паходзіць ад вёскі Вапоўцэ, што знаходзіцца недалёка ад Радахонцэ. У 1493 годзе ён паступіў у Кракаўскі ўніверсітэт, дзе атрымаў ступень бакалаўра. Ён вучыўся ва ўніверсітэце адначасова з Мікалаем Капернікам. У 1500 годзе Вапоўскі працягваў навучанне ў Балонскім універсітэце (Італія), дзе атрымаў у 1505 годзе ступень магістра права. У той самы год ён далучыўся да пасольства караля польскага Жыгімонта I у Рыме пры двары папы рымскага Юлія II. Рым у пачатку 16-га стагоддзя як адзін з цэнтраў еўрапейскай цывілізацыі даў навукоўцу добрыя магчымасці для навучання і кантактаў. Несумненна, Вапоўскі пазнаёміўся з усімі тыпамі карт, сярод якіх былі марскія карты (парталаны) і сярэднявечныя карты свету (mappae mundi); тыповыя іх рысы ён мог выкарыстаць пазней пры стварэнні ўласных карт.

Каля 1506 г. Бярнард Вапоўскі стварыў сваю першую карту земляў Каралеўства Польскага, якая змяшчала землі Польшчы і Літвы аж да Дняпра. Гэтая рукапісная карта паслужыла асновай для картаграфічнага прадстаўлення адпаведнай вобласці на карце Цэнтральнай Еўропы Марка Беневентана 1507 г. і карты Сарматыі Марціна Вальдзеемюлера 1513 г.2

Вапоўскі быў знаёмы з унёскам сваіх суайчыннікаў у еўрапейскую картаграфію. На сваёй рукапіснай карце ён пазначыў дзве невялікія вёскі, якія належалі яго сям'і, Радахонцэ і Вапоўцэ; гэтыя пазнакі былі перанесены на карты Беневентана і Вальдзеемюлера (мал. 1). Несумненна, ён ведаў, што Ян Длугаш паказваў сваю родную Бжэўніцу ў геаграфічных звестках пра Польшчу і Літву, якія ў 1449–1450 гадах даваў кардыналу Мікалаю Кузанскаму. Пазней гэтыя звесткі былі нанесены Мікалаем Кузанскім на яго знакамітую карту Цэнтральнай і Усходняй Еўропы3.

vopowskimap1528

У 1515 г. Вапоўскі назаўсёды пакінуў Рым і вярнуўся ў Кракаў. Неўзабаве пасля вяртання ён стаў сакратаром караля і атрымаў царкоўную пасаду каноніка Вавельскага сабора. З 1526 па 1528 г. амаль няма згадак пра яго ў гістарычных дакументах, мабыць, з-за працы над картамі.

Бярнард Вапоўскі таксама з'яўляецца аўтарам летапісу “Dzieje Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego od roku 1380 do 1535”, у якім аповед да 1516 г. абапіраецца на гістарычныя творы Яна Длугаша, Мацея Мехавіты, Юстуса Людвіка Дэц’юша, а падзеі 1517–1535 гадоў апісаны самім Вапоўскім.

Пра карты, створаныя Бярнардам Вапоўскім, і вобласці, якія ахопліваюць гэтыя карты, мы ведаем з тэксту прывілея (дазволу на друк), нададзенага Жыгімонтам I кракаўскаму друкару Фларыяну Унглеру. Вось фрагмент прывілея, датаванага 18 кастрычніка 1526 г.4: "... duas Tabulas Cosmographie particulares, alteram videlicet nonnulla loca regni nostri Polonie et etiam Hungarie ac Valachie, Turcie, Tartarie et Mazovie (па словах Станіслава Аляксандровіча5, Mazovie – гэта памылка, павінна быць Moscovie. – Т. Г.), alteram vero Ducatus Prussie, Pomeranie, Samogitie et Magni Ducatus nostri Lithuanie continentem…". У адпаведнасці з прывілеем былі надрукаваны дзве карты ў тэхніцы дрэварыту.

Першая карта Вапоўскага была надрукавана Фларыянам Унглерам, як лічылася, у 1526 годзе6; гэта была карта Польшчы ў маштабе 1: 1 000 000, названая з-за яе маштабу “мільёнкай” (milionówka). Захаваліся фрагменты гэтай карты, якія прадстаўляюць частку Вялікай Польшчы і Памор'я, а таксама частку Жамойці і Усходняй Прусіі.

Дакладная назва другой карты невядомая.

Дзве крыху розныя назвы з розных крыніц дайшлі да нашага часу. У атласе Абрахама Артэліуса Theatrum orbis Terrarum, 1575 г.7, у каталогу аўтараў і іх карт ёсць запіс: Florianus, Tabulam Sarmatiae, Regna Poloniae et Hungariae utriusque Valachiae, nec non Turciae, Tartariae, Moscoviae et Lithuaniae partem percendentem, Cracoviae 1528 – Фларыян, Карта Сарматыі, Каралеўства Польскага і Венгрыі з абедзвюма Валахіямі, з часткамі Турцыі, Тартарыі, Масковіі і Літвы, Кракаў, 1528 г.

Карта Floriani Sarmatia, Polonia, Hungaria, utraque Valachia, Turcia, Tataria, Moscovia, Lituania – Сарматыя, Польшча, Венгрыя, абедзве Валахіі8, Турцыя, Татары, Масковія, Літва [Фларыяна] з датай 1528 г. узгадваецца ў каталогу Флорыса Ромера, складзеным у Будапешце ў 1861–1862 гадах9. Па гэтай карце скарочаная назва прымаецца як карта Сарматыі, а дзве яе часткі, з якіх яна складаецца, умоўна называюць картамі Паўднёвай і Паўночнай Сарматыі. Памер двух фрагментаў разам складаў 60 х 90 сантыметраў без палёў, маштаб каля 1: 2 900 000.

Ніводная копія паўночнай часткі карты не захавалася да нашага часу. Згодна з рэканструкцыяй10, паўночная частка паказвае ўсходнюю частку Памор'я, Усходнюю Прусію, Жамойць, уласна Літву, Лівонію, паўночна-ўсходнюю частку Вялікага Княства Масковіі і, верагодна, паўднёва-ўсходняе ўзбярэжжа Швецыі.

Фрагменты карт Польшчы і Паўднёвай Сарматыі былі выпадкова знойдзены Казімірам Пякарскім у 1932 г. у Цэнтральным архіве гістарычных актаў у Варшаве (Archiwum Glówne Akt Dawnych). Яны былі выкарыстаны ў якасці вокладкі кнігі ўліку з саляной шахты з горада Бохня. Карта Паўднёвай Сарматыі была надрукавана з чатырох дошак, адбіткі дзвюх з іх захаваліся11. Гэтыя фрагменты ўключаюць паўднёвую частку Вялікага Княства Літоўскага, Крымскае ханства, іншыя землі па перыметры Чорнага і Азоўскага мораў, асабліва паўночную частку Анаталійскага паўвострава і частку тэрыторыі Вялікага Княства Маскоўскага (мал. 2).

Дрэварыт быў спалучаны з металічным шрыфтам, які выкарыстоўваўся для друку меншых тапонімаў і подпісаў. Яны былі надрукаваны ў два прыёмы12. На фрагментах карты Паўднёвай Сарматыі ўвагу прыцягваюць некалькі адбіткаў асобных літар і фрагментаў радкоў, якія перакрываюць элементы карты. Некаторыя назвы населеных пунктаў і рэк перакрываюць іх піктаграмы. Такое нядбайнае графічнае прадстаўленне не характэрнае для ацалелых фрагментаў карты Польшчы. Вось чаму, па словах Караля Бучака, гэтыя фрагменты лічацца пробнымі адбіткамі карты13.

Упэўнена можна казаць пра выданне карты Паўднёвай Сарматы 1528 г., паколькі яно двойчы згадвалася ў каталогах карт (гл. вышэй). З лістоў тэолага Іагана Геса (Johann Hess) да матэматыка і астранома Вілібальда Піркгеймера (Willibald Pirckheimer) ад 11 мая і 13 ліпеня 1529 г. мы даведваемся, што незадоўга да іх напісання дзве «неэлегантныя» карты Сарматыі і Скіфіі былі выдадзены ў Кракаве14. Нягледзячы на дакументальныя сведчанні пра 1528 год, існуе меркаванне, што былі надрукаваны два выданні карты: першае ў 1526 г. альбо крыху пасля 1526 г., другое – у 1528 г. Лічыцца, што захаваныя фрагменты належаць да першага выдання, а ў другім выданні, 1528 г., Бярнард Вапоўскі дадаў інфармацыю з новых крыніц15.

1613tape

Асноўнай прычынай таго, што абедзве карты былі амаль страчаны, быў вялікі пажар у Кракаве ў 1528 г., які знішчыў друкарню Фларыяна Унглера. Арыгіналы фрагментаў карт згарэлі ў 1945 годзе ў Кракаве падчас Другой сусветнай вайны, таму зараз даследнікі працуюць з іх копіямі16.

У 1533 г. Вапоўскі працаваў над новай картай Паўночнай Еўропы: Данія, Швецыя, Нарвегія, Масковія і Лівонія, але не скончыў яе. Памёр у Кракаве ў лістападзе 1535 года.

Перш чым перайсці да дэталёвага разгляду карты, давайце разбярэмся, як тэрмін Сарматыя, які выкарыстоўваецца ў назве карты, змяняўся з цягам часу.

Тэрмін Сарматыя паходзіць ад назвы групы качавых іранскіх плямёнаў сарматаў (саўраматаў), якія з 3-га стагоддзя да н.э. да 2-га стагоддзя н.э. жылі ў прычарнаморскіх стэпах і адыгрывалі важную ролю на міжнароднай арэне. У наступныя два стагоддзі яны былі выгнаны на захад нашэсцем готаў і гунаў. Традыцыя называць славянаў альбо некаторыя славянскія народы (палякаў, чэхаў) сарматамі і іх тэрыторыю Сарматыі вельмі даўняя. Тадэвуш Улевіч сабраў сведчанні аб ужыванні назвы Сарматыі на тэрыторыях "inter Germaniam et Meotides paludes" нямецкімі, французскімі і англійскімі летапісцамі прынамсі з 9-га стагоддзя17.

У 13–15-м стагоддзях у Візантыі стала папулярнай “Геаграфія” – трактат вучонага 2-га стагоддзя н.э. Пталамея з Александрыі, які ў форме тэксту апісваў карту свету і паказваў геаграфічныя аб'екты з іх каардынатамі. Гэтая кніга была прывезена з Візантыі ў Заходнюю Еўропу ў пачатку 15-га стагоддзя, перакладзена на лацінскую мову і ўпершыню выйшла без картаў. З 1470-х гадоў выданне было дапоўнена "класічнымі" картамі на аснове тэкставага апісання. Пазнейшыя шматлікія публікацыі “Геаграфіі” былі дапоўнены сучаснымі картамі, а на "класічныя" карты былі нанесены сучасныя тапонімы побач з пталамееўскімі. Геаграфія Пталамея адрознівала Еўрапейскую і Азіяцкую Сарматыі. Еўрапейская Сарматыя ахоплівала тэрыторыю ад Віслы (Vistula) да Дона, ад Балтыйскага да Чорнага мора. Азіяцкая Сарматыя цягнулася ад Дона да ракі Волгі на ўсходзе і да міфічных гіпербарэйскіх гор на поўначы.

Традыцыя еўрапейскай хронікі і распаўсюджванне мадэрнізаваных версій “Геаграфіі” прасоўваюць "сармацкую" тэрміналогію ў працах еўрапейскіх навукоўцаў. Ян Длугаш у сваім летапісе “Annales seu cronicae incliti Regni Poloniae…”, створаным у 1460–1480 гадах, шырока выкарыстоўваў тапонімы з работы Пталамея. Мацей Мехавіта ў сваім “Tractatus de duabus Sarmatiis“ (“Трактат пра дзве Сарматыі”), надрукаваным у 1517 г., апісваў Еўрапейскую і Азіяцкую Сарматыі ў межах, устаноўленых Пталамеем. На карце Марціна Вальдзеемюлера 1513 г., на якую трапілі дадзеныя Вапоўскага – Sarmatia Evr/opeae/ sive Hungarie, Polonie, Russie, Prussie et Valachie – Еўрапейская Сарматыя атаясамліваецца з Польшчай, Руссю18, Прусіяй, Венгрыяй, Валахіяй. У гэты ж час (канец 15-га – пачатак 16-га стагоддзя) назва Сарматыя пачала ўжывацца ў дачыненні да Польшчы і Рэчы Паспалітай, у склад якой уваходзілі тэрыторыі Польшчы і Літвы. Так Гартман Шэдаль у трактаце “Chronicon Mundi…”, надрукаваным у 1493 г., адзначыў, што кароль Уладзіслаў Ягайла “lituanos ac russitas ad regnum Sarmacie adiunxit”, гэта значыць далучыў літоўцаў і русінаў да сармацкага каралеўства19.

Цяжка сказаць, наколькі захаваныя назвы карты Бярнарда Вапоўскага адпавядаюць арыгіналу, бо ў іх Сарматыя падзелена коскай з назвамі дзяржаў і тэрыторый. У 1530 г. Вапоўскі напісаў у лісце біскупу Яну Дантышку (Jan Dantyszek, Joannes Dantiscus) пра дзве карты Сарматыі, дасланыя ім Ёгану Эку (Johann Maier aus Eck). У вышэйзгаданых лістах Геса да Піркгеймера карта Вапоўскага была названа картай Сарматыі і Скіфіі. Паколькі імя Скіфіі адсутнічае на ацалелых фрагментах карты, Караль Бучак выказаў здагадку, што гэтае слова з'явілася ў другім выданні карты ў 1528 годзе20. Але варта адзначыць, што ў пачатку 16-га стагоддзя сярод еўрапейскіх навукоўцаў было прынята ўжываць назву “скіфы” як сінонім татараў, гэта значыць, для ўсіх цюркамоўных народаў21. На карце Вапоўскага ў надпісе, размешчаным пад Чорным лесам (Сільва Нігра), татары, ворагі Вітаўта, вялікага князя літоўскага, былі названыя скіфамі22. Падаецца, што тапонім Сарматыя быў выкарыстаны Вапоўскім і яго карэспандэнтамі для земляў у межах Пталамееўскай еўрапейскай Сарматыі як агульная назва краін, якія выступалі супраць «скіфаў», гэта значыць татараў.

Даследаванне карты Сарматыі Бярнарда Вапоўскага пачалося задоўга да яе знаходжання ў 1932 г., таму што гісторыкі разумелі яе значэнне для развіцця еўрапейскай картаграфіі. Веніямін Кордт згадваў карты Вапоўскага ў сваіх “Матэрыялах па гісторыі рускай картаграфіі”23. Украінскі вучоны Федзір Пэтрун стварыў табліцу "генезісу" прадстаўленняў тэрыторыі Украіны еўрапейскімі картографамі з першай чвэрці 16-га па першую трэць 17-га стагоддзя, для якой карты Вапоўскага з'яўляюцца пачатковай кропкай24.

Вядучую ролю ва ўключэнні ў навуковы дыскурс і ў гісторыю еўрапейскай картаграфіі новазнойдзеных карт Бярнарда Вапоўскага адыграў польскі даследнік Караль Бучак. Менавіта ён апублікаваў артыкул пра геаграфічныя даследаванні ў працах Яна Длугаша і Бярнарда Вапоўскага як нараджэнне польскай картаграфіі, дзе даў апісанне карты25. Захаваліся толькі копіі карт, якія змяшчаюцца ў выданні “Monumenta Poloniae Cartographica” (гл. зноску 14), падрыхтаваным Бучакам. Аналіз карт Вапоўскага ў кантэксце развіцця польскай і еўрапейскай картаграфіі быў зроблены Бучакам у асноўнай працы “Dzieje kartografii polskiej od XV do XVIII wieku” (выданне на англійскай мове “The History of Polish Cartography from the 15th to the 18th century” 26); фрагменты карты Сарматыі былі ўпершыню апублікаваны ў дадатку да гэтай працы.

Станіслаў Александровіч працягваў вывучаць усе аспекты стварэння і выкарыстання карт Бярнарда Вапоўскага, разглядаючы новыя звесткі, якія былі знойдзены і апублікаваны за два дзесяцігоддзі, якія прайшлі з часу даследаванняў Караля Бучака27. Таксама ён разгледзеў карту Сарматыі ў кантэксце барацьбы еўрапейскіх дзяржаў супраць турэцкай і татарскай экспансіі ў 15–17-м стагоддзях28.

Карты Вапоўскага больш за 100 гадоў аказвалі вырашальны ўплыў на вобраз Усходняй Еўропы ў еўрапейскай картаграфіі. Карта Паўднёвай Сарматыі стварыла вобраз краю, які з мінімальнымі зменамі і спрашчэннямі захоўваўся ў еўрапейскай картаграфіі: для ВКЛ да карты Радзівіла на пачатку 17-га стагоддзя, для Украіны да картаў Баплана ў сярэдзіне 17-га стагоддзя29. Карту Сарматыі і яе частак, у прыватнасці, выкарыстоўвалі:

Генрык Цэль (Henryk Zell) падчас падрыхтоўкі яго карты Еўропы 1535 года30. Вапоўскі асабіста не быў знаёмы з Цэлем, але мог супрацоўнічаць з ім праз пасрэдніцтва Каперніка;

Себасцьян Мюнстэр. К. Бучак лічыў, што карта POLONIA ET VNGARIA XV. NOVA TABVLA, якая была змешчана Мюнстэрам у базельскім выданні “Геаграфіі” Пталамея 1540 г.31, была заснавана (са значным спрашчэннем) на карце Сарматыі 1528 г. Гэтае спрашчэнне, на прыкладзе Крыма, азначае, што з дваццаці тапонімаў з карты Вапоўскага засталося толькі чатыры на карце Мюнстэра. Мюнстэр таксама ссунуў на сваіх картах візуальны акцэнт у параўнанні з арыгіналам. На карце Вапоўскага Чорнае мора з узбярэжжам Турцыі – адзін з кампазіцыйных цэнтраў. На карце Мюнстэра Чорнае мора часткова размешчана на перыферыі карты. Гэтая карта была перадрукаваная ў пазнейшых выданнях “Геаграфіі” Пталамея і ў “Касмаграфіі” Мюнстэра 1544 года;

Георг фон Райхерсдорф (Georg von Reichersdorff). Яго карта раёнаў сучаснай Малдовы, Румыніі і Балгарыі ў кнізе “Moldaviae quae olim Daciae pars, horographia, Georgio a Reichersdorf Transilvano auctore” (Вена, 1541), больш дэталёвая, чым карта Мюнстэра;

Герард Меркатар. Ён выкарыстаў карту Сарматыі пры стварэнні глобуса Зямлі ў 1541 годзе, знакамітай карты Еўропы 1554 года і яе ўдасканаленай версіі ў 1572 годзе32. Яна таксама тычылася карты Літвы, якая друкавалася ў выданнях атласа Румольда, сына Герарда Меркатара, з 1595 па 1630 год33. Цікава, што на карце Еўропы 1554 г. Меркатар не ўлічыў інавацыйны вобраз Крыма на карце Вапоўскага (пра гэта будзе сказана далей). Часткова гэтае ўключэнне адбылося толькі на карце “Tauricia Chersonesus Nostra aetate Przecopsca et Gazara”“Таўрыка Херсанэская, якая ў наш час называецца Перакопам альбо Газарыяй”, якая ўпершыню была апублікаваная ў атласах Герарда Меркатара 1585 і 1589 гадоў (пры яго жыцці) і ў атласе 1595 года, дапоўненым Румольдам Меркатарам34;

Джакома Гашталдзі. Лічыцца, што ён выкарыстоўваў карты Вапоўскага падчас падрыхтоўкі ўласных карт з 1546 года.

Знакамітая скарочаная і змененая версія карт Вапоўскага была зроблена ў 1558 г. польскім картографам Вацлавам Градзецкім (Градэцкі)35. Тэрыторыя Усходняй Еўропы паказана з выкарыстаннем карт Вапоўскага ў атласах Абрахама Артэліўса (1570), Герарда дэ Ёдэ (1562–1593) і іх паслядоўнікаў.

Вывучэнне карты Сарматыі Бярнарда Вапоўскага павінна быць дапоўнена падрабязным аналізам тапонімаў на карце. Аўтар спрабуе правесці такі аналіз, асабліва для тэрыторыі сучаснай Украіны.

Перш за ўсё адзначым, што на карце Сарматыі Вапоўскага практычна нічога не засталося ад Сарматыі Пталамея. "Tabula Sarmatiae secunda (карта Паўночнай Сарматыі. – Т. Г.), на жаль, не бачыць Пталамея" – гэта цытата згаданага ліста Геса да Піркгеймера36. Тое ж сцверджанне можна перанесці і на карту Паўднёвай Сарматыі. На карце Мюнстэра POLONIA ET VNGARIA… паказаны два возеры Пталамея: Chronos Lacus і Amadoсa Palus, таму гэтыя азёры мусілі быць адлюстраваны і на зыходнай карце (Вапоўскага). На захаваных фрагментах карты форма Чорнага і Азоўскага мораў звычайная пталамееўская, але іншых тапонімаў, запазычаных з “Геаграфіі”, няма.

Давайце разгледзім верхнія дзве верхнія часткі карты (мал. 2). Гэты фрагмент уключае значную частку тэрыторыі Украіны і частку земляў Беларусі і Расіі.

Адным з новаўвядзенняў на карце Паўднёвай Сарматыі з'яўляецца прадстаўленне рачной сістэмы Дняпра37. У геаграфічным апісанні з летапісу Яна Длугаша38 сярод «сямі галоўных рэк Польшчы» згадваюцца Дняпро, Прыпяць з прытокамі Цецераў і Бярэзіна, Рось і Паўднёвы Буг (Boh), што «ўваходзіць у Дняпро каля замка і горада Дашаў”. Усе яны намаляваны на карце, акрамя іх упершыню паказаны рэкі Свіслач (Soyisloczo fl.), Сейм (Sem fl.), Сож (Sosa fl.), Цясмін (без назвы на карце), Соб (Sob fl.), Саўранка (Savran fl.), Сынюха (Szynouoda fl.), Малочная (што ўпадае ў Азоўскае мора, без назвы на карце), а таксама левыя прытокі Дняпра Сула ( Sula fl.), Псёл (Psiola fl.), Ворскла (Vorskola fl.), Арыль (Arela fl.), Самара (Samara fl.) і Конскія Воды, ці рака Конка (Konskavoda fl.).

Паказаны востраў Тавань на Дняпры – добра вядомае месца пераправы праз раку – і апорны пункт Іслам Кермен (Osslam), пабудаваны крымскім ханам Менглі-Гірэем у 1504 годзе. На левым беразе Дняпра ўверх ад Тавані ёсць цікавыя знакі двух умацаванняў без назваў. Магчыма, гэта пераправы. Трактат “De moribus tartarorum, lituanorum et moscorum”“Аб норавах татар, літвінаў і маскавітаў” Міхалона Літвіна 1550 г. утрымлівае спіс пераправаў праз Дняпро: «Пераправа ўніз па цячэнні ад Чаркас (Cirkassi) магчымая толькі ў некалькіх месцах. Яны (пераправы. – Т. Г.) называюцца Крэменчук (Kermieczik), Упск (Upsk), Гербердыеў Рог (Hierbedeiewrog), Машчурын (Massurin), Кочкаш (Koczkosh), Тован (Towany), Бурхун (Burhun), Цягінія (Tyachinia), Ачакаў39”. Згодна з гэтым спісам, верхняе ўмацаванне, верагодна, стане першым картаграфічным абазначэннем сённяшняга горада Крэменчук40 ва Украіне. Сярэдні пераход можна атаясамліваць з Упскам, які зараз не лакалізаваны.

Тавань, Іслам Кермен і левыя прытокі Дняпра былі ўпершыню паказаны на карце генуэзскага картографа Баціста Агнезэ ў 1525 годзе (мал. 3). Гэтая карта была створана Агнезэ на падставе звестак, атрыманых ад Змітра Герасімава, амбасадара Васіля III, вялікага князя маскоўскага, які быў у Рыме ў чэрвені-ліпені 1525 года41. Сумніўна, ці была гэтая карта для Вапоўскага ўзорам для абазначэння левых прытокаў Дняпра. Асаблівасцю карты Сарматыі з'яўляецца абазначэнне вярхоўяў левых прытокаў Дняпра далей на ўсход альбо за межамі карты. У Вапоўскага былі звесткі пра акваторыі левых прытокаў і пра кірунак іх патокаў, але ён не ведаў нічога пра іх вытокі. Такая акалічнасць выключае капіраванне з карты Агнезэ, дзе каардынаты вытокаў гэтых рэк былі ўказаны больш правільна.

1525 Moscoviae Battista Agnese

Чатыры часткі "верхняга" фрагмента карты пазначаныя надпісамі LITUANIA, MOSCOVIA, PODOLIA і TARTARIA. На тэрыторыі, пазначанай TARTARIA, намаляваны сцэны вандроўнага жыцця, там не паказана нерухомых паселішчаў. Выключэнне складае Тана / Азоў / Азак (пазнака без назвы ў вусці ракі Дон) і паселішча Тэмрук (Temröch) на Таманскім паўвостраве. Як паведамляў Эўлія Чэлебі (Evliya Çelebi), крэпасць Тэмрук была заснавана султанам Асманскай імперыі Селімам I у 1515–1516 гадах, а ў 1525 г. была завершана султанам Сулейманам I42. З'яўленне яе на карце прыблізна пасля 1526 г. сведчыла пра тое, што Вапоўскаму была даступная тактычная інфармацыя пра тэрыторыі, якія знаходзіліся пад кантролем Асманскай імперыі ці Крыму.

На землях Вялікага Княства Літоўскага (вобласці Lituania) можна прачытаць такія тапонімы: Свіслач (Soyisloczo), Мазыр (Modsyr), Глуск (Gluysko), Бабруйск (Bobruysco), Рэчыца (Rzecytsa), Гомель (Homel), Лоеў (Loyovahora), Чарнобыль (Czernobel), Вышгарад (Vissegrod), Кіеў (Kyovia, на правым і левым берагах Дняпра), Канеў (Canyov), Чаркасы (Czerkasy). Сярод гэтых аб'ектаў на картах раней былі паказаны Дняпро, Кіеў, Канеў і Чаркасы, усе астатнія аб'екты паказаны ўпершыню. Паселішча паміж Свіслаччу, Рэчыцай і Гомелем застаецца невядомым. Александровіч прачытаў гэтую назву як Тайманава (Tayonanoua)43, Багроў як Таёна-ноя44, але на 16-е стагоддзе няма дадзеных пра паселішчы з падобнымі назвамі.

vopowskimap1528

У вобласці MOSCOVIA ёсць населеныя пункты Ноўгарад-Северскі (Novogrodus), Чарнігаў і – у першы раз – Папова Гара (Popovahora), Старадуб (Starodub), Рыльск (Rylsk), Пуціўль (Putivl). Паселішча, якое знаходзіцца прыблізна на месцы цяперашняй вёскі Сасніца Чарнігаўскай вобласці Украіны, не вызначана. Леў Багроў прачытаў гэтую назву як Swest45, але інфармацыі пра сапраўднае месца з такой назвай няма. З размяшчэння надпісу PODOLIA можна зрабіць выснову, што картограф выкарыстаў гэтае імя для значнай часткі Правабярэжнай Украіны. Гэтая тэрыторыя ўмоўна пачыналася на поўдзень ад Цясмына (ракі без назвы, паказанай пад Nigra Silva – Чорным лесам). На правым беразе Дняпра пазначаны горад Брацлав (Braslav) і – у першы раз – возера Тылігул (без назвы на карце), Вусце (Uczye) і Архей (неразборлівы надпіс ніжэй за Вусце).

Між рэкамі Днестр і Саўранка бачны "калідор", па якім войска рушыць у ніжняе цячэнне Дняпра. Гэты калідор можна атаясамліваць са старым гандлёвым шляхам, які вёў з Заходняй Еўропы праз Львоў і разрывам паміж Днястром і Паўднёвым Бугам да Дашава (альбо Дазава, цяпер Ачакаў). Частка гэтага шляху па землях цяперашняй Украіны з сярэдзіны 16-га стагоддзя носіць назву Кучманскі шлях (маршрут). Назву руіны, паказанай паміж рэкамі Днестр і Саўранка, можна прачытаць пры дапамозе карты Мюнстэра 1540 г. як Кучурган (цяпер вёска ў Адэскай вобласці, Украіна).

Неназваныя руіны каля зліцця рэк Сынюха і Буг згаданыя Марцінам Бранёўскім (Marcin Broniowski) у “Tartariae Descriptio” 1579 г. як разбураны горад Кодыма46. У еўрапейскай картаграфіі першай паловы 16–17-га стагоддзяў гэтыя руіны ў выніку капіравання супадалі з назвай ракі Сынюха (Szynouoda fl.), што прывяло да з'яўлення на картах гарадзішча Synia Woda, якое ніколі не існавала. У гісторыкаў існуе традыцыя "звязваць" усе згадкі пра правабярэжнае паселішча пад назвай Звянігарад у гістарычных крыніцах 14–16-га стагоддзяў з горадам Звэныгародка Чаркаскай вобласці, Украіна. Але Звянігарад (Suynygrod) на карце Вапоўскага быў пазначаны значна ніжэй, чым рака Цясмын, на гэтым месцы ён паказваўся на картах да сярэдзіны 17-га стагоддзя. Горад Звэныгародка ў Чаркаскай вобласці размешчаны над ракой Цясмын, і гісторыя гэтага паселішча зафіксавана з пачатку 17-га стагоддзя. Таму паселішча пад назвай Звянігарад таксама можа лічыцца нявызначаным.

Паміж вытокамі ракі Цясмын і ракой Сынюха намаляваны руіны з назвай, якая перайшла на еўрапейскія карты 16–17-га стагоддзяў у выглядзе Cosidan, Coszidan, Coszidanz. Паколькі няма ніякіх гістарычных доказаў існавання такога населенага пункта, аўтар перагледзеў прачытанне гэтай назвы і зрабіў выснову, што яе можна чытаць як Coszyeluczo – Касцелец. Але гэтая назва таксама не сустракаецца на Падоллі і ў Правабярэжнай Украіне. Імя Coszyeluczo можа быць звязана з сям'ёй Касцелецкіх, прадстаўнікоў шляхты, якія займалі кіруючыя пасады ў Каралеўстве Польскім. Іх спадчыннае гняздо Касцелец знаходзіцца дастаткова далёка ад Украіны – каля Інаўроцлава на поўначы Польшчы. У пачатку 16-га стагоддзя самым вядомым прадстаўніком сям'і быў Анджэй Касцялецкі, які выхоўваў Беату, пазашлюбнае дзіця караля Жыгімонта I, у якасці ўласнай дачкі. Пасля смерці Анджэя ў 1515 г. яго маёнткі і апека над Беатай перададзены яго брату Станіславу, ваяводу Серадзі, Каліша і Познані. Станіслаў Касцялецкі быў знаёмы з прадстаўнікамі польскай гуманітарнай эліты Пятром Таміцкім і Янам Дантышкам, апошні быў сябрам Бярнарда Вапоўскага, але нічога не вядома пра сувязь Бярнарда Вапоўскага са Станіславам Касцялецкім. Неўзабаве пасля стварэння карты лёс сям'і Касцялецкіх быў звязаны з землямі, намаляванымі на карце: у 1539 г. Беата Касцелец на кароткі час была жонкай сына Канстанціна Астрожскага, Ільі (Гальяша), які меў тытул старасты (ваяводы) Брацлава і Вінніцы. Можна выказаць здагадку, што ўказанне на Касцелец на правым беразе Дняпра – гэта адлюстраванне нейкіх палітычных інтрыг альбо праектаў пачатку 16-га стагоддзя, невядомых у наш час.

На старых картах часта назіраецца падваенне альбо калі-небудзь адрозненне аднаго і таго ж імя. На вядомай карце Фра Маўра 1459 г. ёсць тры пазнакі Кіева. Адна з іх – Chiovio – на правым беразе Дняпра, дзве – Chievo over chio і Macharmi – на левым беразе47. Апошняя назва – гэта варыянт турэцкай назвы кіеўскіх манкермэнаў (азначае вялікую крэпасць), які, акрамя звычайнай назвы, выкарыстоўваўся ў 14–16-м стагоддзях48.

У першай палове 16-га стагоддзя з'явілася некалькі карт, на якіх Кіеў намаляваны на правым і левым беразе Дняпра: карта Сарматыі Вапоўскага; усе карты Еўропы Меркатара, пачынаючы з 1554 года, карта Масковіі з “Касмаграфіі” Мюнстэра 1550 года49 Давайце паглядзім на паходжанне левабярэжнага Кіева на гэтых картах.

На ўсіх картах Еўропы, створаных Меркатарам з 1554 года, левабярэжная пазнака Кіева паўставала з карты Сарматыі Вапоўскага (мал. 5а). У працэсе капіявання правабярэжнае імя – Kioua – паўтарылася каля левага берага. Літара K у выніку капіявання пераўтварылася ў літару R. Такім чынам на левым беразе Дняпра на паўдарозе паміж Кіевам і Чаркасамі паўстала паселішча Rioua.

Вядома, што карта Масковіі з “Касмаграфіі” Себасцьяна Мюнстэра 1550 г. была заснавана на інфармацыі Івана Ляцкага, маскоўскага ваяводы, які эміграваў у Літву па палітычных прычынах у 1533 г. Гэтыя звесткі Мюнстэр атрымаў ад Антонія Віда, пра якога ён з удзячнасцю напісаў у сваёй “Касмаграфіі”.

1528sarmatia

У ніжняй частцы карты Масковіі Антонія Віда50 ёсць два надпісы: на старабеларускай мове 1542 г. і на лацінскай мове 1555 г. У лацінскім тэксце гаворыцца, што Іван Ляцкі дапамагаў аўтару стварыць карту. Леў Багроў лічыў, што рукапісная карта была зроблена Відам у 1542 годзе, а 1555 год – гэта год гравіроўкі карты51. Наадварот, Александровіч даказаў, што карта была створана ў 1535 г. (1555 – памылка гравёра) і надрукавана ў 1542 годзе52. Выявы Кіева на абедзвюх картах падобныя, але на карце Віда выява размешчана ўздоўж Дняпра, а на карце Мюнстэра яна злучае правы і левы берагі (мал. 5б).

Наколькі вядома аўтару, не праведзена параўнанне тапонімаў на карце Сарматыі Бярнарда Вапоўскага і карце Масковіі Антонія Віда. Толькі Александровіч адзначыў, што карта Віда ў дачыненні да памежных земляў Вялікага Княства Літоўскага не дадае нічога новага да вобразу, створанага Вапоўскім, а толькі дэфармуе яго. Ён таксама заўважыў капіраванне асобных аб'ектаў з карты Вапоўскага на карту Віда53.

На абедзвюх картах у частках, якія супадаюць, тапонімы падобныя:

Карта Сарматыі Бярнарда Вапоўскага: Кіеў, Вышгарад (упершыню), Чарнобыль (упершыню), Любеч (упершыню), Рэчыца (упершыню), неідэнтыфікаванае паселішча, надпіс пра Аршанскую бітву, Лоева Гара (упершыню), Гомель (упершыню), рака Сож (упершыню), Чарнігаў, неідэнтыфікаванае паселішча, Старадуб (упершыню), Ноўгарад-Северскі (упершыню), рака Сейм (упершыню), Пуціўль (упершыню), Азоў (без назвы на карце).

Карта Масковіі Антонія Віда: Кіеў, Рэчыца, надпіс пра бітву пад Оршай (з выявай), Гомель, Сож, Чарнігаў, Старадуб, Ноўгарад-Северскі, рака Сейм, Пуціўль, Азоў.

1570 Anton Wied, Frans Hogenberg

Падабенства малюнкаў на абедзвюх картах дазваляе шукаць адзіную крыніцу інфармацыі для абедзвюх карт. Відавочна, гэтай крыніцай інфармацыі быў згаданы Іван Ляцкі, які з канца студзеня 1527 г.54 знаходзіцца ў пасольстве Масквы пры двары польскага караля Жыгімонта I. У той жа час Бярнард Вапоўскі інтэнсіўна працаваў над картай Сарматыі, выкарыстоўваючы ўсе магчымыя крыніцы інфармацыі.

Асаблівасцю карт Вапоўскага і Віда з'яўляюцца тэкставыя паведамленні пра бітву пад Оршай 1514 г. Бітва адбылася паміж саюзнымі войскамі Вялікага Княства Літоўскага і Каралеўства Польскага і войскам Вялікага Княства Масковіі, якое было пераможана. На карце Вапоўскага змешчаны тэкст “Ніс Sigismundus Rex Poloniae Anno 1514 г. Octuaginta milia Moscovitarum magno vectigalis (?) Superavit”. На карце Віда кароткі надпіс: “Conflictus an: 1514”. Бітва пад Оршай здаўна ўяўляла сабой асаблівую цікавасць для Бярнарда Вапоўскага. У 1515 годзе падчас знаходжання ў Рыме ён напісаў панегірычны верш у гонар перамогі польскай зброі ў гэтай бітве55. Здаецца, гэтая бітва была адзначана на карце з ініцыятывы Вапоўскага, а не Ляцкага.

Можна выказаць здагадку, што сярод еўрапейскіх географаў было вядома, што Іван Ляцкі ўжо даў інфармацыю для карты Вапоўскаму. Менавіта таму ў 1535 г. Антоній Від звярнуўся да Ляцкага з новай просьбай – пасля таго, як была знішчана першая рэдакцыі карты з гэтай інфармацыяй.

Прызнанне Івана Ляцкага ў якасці аднаго з пастаўшчыкоў звестак для карты Сарматыі дазваляе высветліць пытанне аб датаванні карты і колькасці яе выданняў. Караль Бучак, які першым пісаў пра карты Вапоўскага, палічыў, што карта Сарматыі была апублікавана "не раней за 1526 год"56; пазней заўвага "не раней" часта ігнаравалася. Калі ўлічыць, што інфармацыя для карты Сарматыі была атрымана ў студзені – красавіку 1527 г., можна зрабіць выснову, што гэтая карта была створана не раней за 1527 г. Пакуль дакументальна пацверджана толькі выданне карты 1528 г., таму варта трымацца пункта гледжання, што ранейшых выданняў карты не было, а ацалелыя фрагменты належаць да адзінкавага карэктурнага адбітку.

Вернемся да левабярэжнай пазнакі Кіева на картах. На картах Сарматыі Вапоўскага і Масковіі Мюнстэра, заснаваных на інфармацыі Івана Ляцкага, Кіеў мае такую асаблівасць: на правым беразе размешчана царква, на левым – свецкі будынак. Гэтая карціна магла б адлюстроўваць рэальную ролю левабярэжнага рэгулявання ў палітычным жыцці Кіева.

У хроніках Кіеўскай Русі 11–пач.13-га стагоддзяў узгадваецца гарадзішча Gorodets, размешчанае на левабярэжным гістарычным месцы Мілаславічы57 (зараз раён Мілаславічы ўваходзіць у склад Кіева). У "Спісе гарадоў рускіх, далёкіх і блізкіх”, датаваным кан.14–пач.15-га стагоддзяў, сярод "гарадоў Кіева" згадаваецца паселішча Miroslavitsi58. У той час гэта была гарадская рэзідэнцыя кіеўскіх кіраўнікоў. Левабярэжныя паселішчы сталі сапраўды прыкметнымі ў палітычным жыцці Кіева другой паловы 15-га стагоддзя, бо князь Сімяон Алелькавіч жыў там і кіраваў адтуль.

Сімяон Алелькавіч59 (1418–1470), апошні кіраўнік Кіеўскага княства (з 1455), праўнук Альгерда, вялікага князя літоўскага, быў магутнай фігурай у Вялікім Княстве Літоўскім і паспяховым ваяводам які абараняў свае землі ад нашэсця татар. За палітычную моц у малдаўскіх хроніках 15–16-х стагоддзяў ён узгадваўся як «цар»60. Часы яго кіеўскага княжання лічацца культурным адраджэннем, у прыватнасці, князь аднавіў Свята-Успенскі кляштар Кіева-Пячэрскай лаўры, які пацярпеў падчас мангольскага нашэсця ў 1240 годзе. Археолаг Віктар Гашкевіч сабраў гістарычныя дадзеныя пра месцазнаходжанне былой рэзідэнцыі Сімяона Алелькавіча61. Гістарычныя дакументы ўтрымліваюць дастаткова тапаграфічных дэталяў, каб аднавіць месца рассялення, якое было даследавана ў 189062 і ў 20-м стагоддзі63.

Пачнем агляд "ніжняга" фрагмента карты Паўднёвай Сарматыі з выявай Крыма, унікальнай для еўрапейскай картаграфіі 16-га стагоддзя дзякуючы дакладнасці і падрабязнасці.

Спачатку давайце разбярэмся ў выявах Крыма на картах, створаных еўрапейскімі картографамі да 1527 г. Сёння няма асобнага даследавання эвалюцыі гістарычных карт Крыма. Найстарэйшая карта Крыма – фрагмент грэчаскага рукапісу "Геаграфія" Пталамея 13-га стагоддзя, які захоўваецца ў Стамбульскай бібліятэцы Топкапі, пра што гаворыцца ў дадатку Льва Багрова да артыкула Х. Коліна (H. Köhlin). Наступнымі этапамі ў картаграфаванні Крыма Багроў называе парталаны 14–16-га стагоддзяў і "круглы" Крым на карце Якаба фон Сандрарта 1687 г.64 Варта згадаць зборнік карт Азоўскага і Чорнага мораў, падрыхтаваны Антонам Гардзеевым, па якім можна прасачыць развіццё картаграфіі Крыма65.

Карты, якія прадстаўлялі Крым у 14 – пачатку 16-га стагоддзяў, можна было б падзяліць на дзве вялікія групы: парталаны і карты ў пталамееўскай традыцыі. Формы берагавой лініі Чорнага і Азоўскага мораў і Крыма на марскіх чартах практычна ідэальныя. Асаблівая ўвага была нададзена населеным пунктам на ўзбярэжжы, але ніводнае паселішча ў сэрцы Крымскага паўвострава не было прадстаўлена на парталанах. Чорнае, Азоўскае мора і Крым маюць агульныя характарыстыкі на ўсіх картах на аснове тэкставага апісання "Геаграфіі" Пталамея, пачынаючы з карты, знойдзенай Багровым, да карт, апублікаваных у сярэдзіне 16 стагоддзя. Крым на іх мае "трохкутную" (па Багрову) форму, адзіную раку (Істрыю), на яго тэрыторыі пазначаны населеныя пункты ў адпаведнасці са спісам і каардынатамі, якія змяшчаюцца ў раздзеле 6 кнігі III “Геаграфіі”.

Першая спроба спалучэння карт паводле Пталамея і парталанаў была зроблена Мікалаем Кузанскім (гл. Айхштэцкую карту, 1491 г.66). На гэтай карце на тыповых абрысах Крыма паводле Пталамея пазначаны назвы, характэрныя для парталанаў: Caffa, Soldea, Cimbab, Lemita, Dospera. Княства готаў са сталіцай Theodoro і паселішчам у самым сэрцы паўвострава пад назвай Gzungari адзначаны толькі на гэтай карце.

Айхштэцкую карту 1491 г. можна лічыць самым актуальным папярэднікам прадстаўлення Крыма на карце Вапоўскага. Разгледзім Крым на карце Вапоўскага (мал. 7). Асаблівасці гэтага картаграфічнага прадстаўлення:

– арыгінальны абрыс Крыма, нічога падобнага не сустракалася ні на адной з еўрапейскіх карт;

– паўнавартасна прадстаўлены рачныя сістэмы Крыма, што ўнікальна для заходнееўрапейскай картаграфіі да 18 стагоддзя. Пазначаны асноўныя рэкі Крыма: Салгір (Salger fl.), Індал (Indal fl.), Чурук-Су (Syrcu fl.), Чорная (без назвы на карце), Бяльбек (Cubarta fl. – старая назва ракі), Кача (Casse fl.), Алма (без назвы на карце). Такая дэталізацыя выклікае яшчэ большую цікавасць, калі ўлічыць, што па еўрапейскіх мерках гэтыя рэкі неістотныя: "Бяльбек, а таксама Кача, Алма і Салгір лічацца аднымі з самых вялікіх рэк Крымскага паўвострава, але ў параўнанні з іншымі рэкамі на карце яны невялікія”67;

– тапанімічная сетка населеных пунктаў, якая цалкам адпавядае часу. Далей наземныя тапонімы Крыма будуць разгледжаны больш падрабязна.

Crimean peninsula

Арабат (Arbath) пазначаны справа ад вусця ракі Чурук-Су. Па словах Эўліі Чэлебі68, падмурак гэтай крэпасці датуецца сярэдзінай 17-га стагоддзя. Але Арабат існаваў у час турэцкага заваявання паўвострава. Пра гэта сведчыць пазнака Арабата як значнага паселішча ў пачатку 16 стагоддзя на карце Вапоўскага.

Пазнака Кафы (Cabha) не новая, бо яна ў розных транскрыпцыях была адзначана на парталанах. У Сярэднявеччы Судак (Sudach) быў больш вядомы ў Еўропе пад назвамі Suhdaia, Soldaia, Sodaia, Soldaja на парталанах і пад імем Сураж у маскоўскіх дакументах.

Добра вядомыя два папярэднія тапонімы, чаго не скажаш пра тапонім, размешчаны на ўзбярэжжы на поўдзень ад Судака. Ён чытаецца як Solsou і можа лічыцца вымаўленнем замежнікам слова Суук-Су ("Татарская Вада") – звычайны крымскі гідронім. Цяпер яго немагчыма ідэнтыфікаваць з рэальным паселішчам. Сярэднявечны горад Solkhat на карце Вапоўскага адзначаны ўпершыню і з татарскай версіяй імя Crym.

Mangup (Mancop), які цалкам страціў сваё значэнне як горад толькі пасля пажару 1592 ці 1593 гадоў, і Kerkel таксама былі адзначаны на карце ўпершыню. Керкель быў галоўнай рэзідэнцыяй крымскага хана, пра што сведчыць сцэна пакланення хану, намаляваная побач з Керкелем. Летнія рэзідэнцыі крымскіх ханаў Alma, Інкерман (Inberne) і Hezlevi (Coslo) адзначаны ўпершыню.

Некалькі крымскіх тапонімаў адзначаны толькі на карце Вапоўскага; яны не пазначаліся раней і не былі перамешчаны з гэтай карты на больш познія. Гэта вышэйзгаданы Solsou і тры маякі69 на паўднёвым узбярэжжы: Abskow, Knytha, трэцяя назва не чытаецца. Назва Кныта, магчыма, паходзіць ад скандынаўскага імя Кныт. Тапонім Coterelyz (?) (у Крыме ёсць назвы грэчаскага паходжання з падобным гучаннем: Сімеіз, Кікінеіз), які, верагодна, ёсць "дататарскай" назвай возера Данузлаў, пазначанага на карце як заліў, належыць да той жа групы імёнаў.

Прадстаўленне Крыма на карце Вапоўскага сведчыць, што гэта не кампіляцыя раней створаных тэкстаў альбо карт, а цалкам арыгінальны твор. Прапануем некалькі дапушчэнняў.

Матэрыял (картаграфічны альбо тэксталагічны), хутчэй за ўсё, быў сабраны спецыяльна для гэтай карты, і, магчыма, паходзіць з ваеннай разведкі. Для стварэння карты Крыма было дзве інфармацыйныя крыніцы. Першая з крыніц падала інфармацыю аб гідраграфічнай сістэме паўвострава і паселішчах, што знаходзяцца на беразе. Яна ўтрымлівала звесткі пра Крым, Манкоп, Судах, Альму, Інберн і рэкі. Выкарыстанне ўсходніх версій назваў, такіх як Крым, Судах, можа сведчыць пра нееўрапейскае (магчыма, татарскае ці турэцкае) паходжанне гэтай крыніцы інфармацыі. Другая крыніца – вынік падарожжаў паблізу ўзбярэжжа Крыму. Паводле яе прыводзяцца звесткі пра невядомыя раней маякі, бачныя з мора, і, магчыма, пра Solsou, Coterelyz, Coslo (прыбярэжныя назвы, напісаныя замежнікам).

Вышэй у артыкуле мы згадвалі, што Бярнард Вапоўскі падчас знаходжання ў Рыме адправіў карту польскіх і літоўскіх земляў дзвюм групам картографаў: у Рыме і Страсбургу, – якія самастойна працавалі над новымі выданнямі "Геаграфіі" Пталамея70. Паколькі публікацыя ў Страсбургу адбылася ў 1513 г., на шэсць гадоў пазней, чым публікацыя ў Рыме, існуе меркаванне, што вобраз Усходняй Еўропы ў Страсбургскім выданні (на карце Марціна Вальдзеемюлера) з'яўляецца папраўкай да рымскага выдання, а не арыгінальным прадуктам71. Але ёсць аргументы на карысць простых сувязяў Вапоўскага са Страсбургам72. На карце Сарматыі Анаталійскі паўвостраў (NATVLIA), які належыць Асманскай імперыі, і частка Балканскага паўвострава (TVRCIA) паказаны Вапоўскім на аснове актуальных карт з вышэйзгаданага страсбургскага выдання "Геаграфія" Пталамея 1513 года73.

Анаталійскі паўвостраў паказаны Вапоўскім на аснове карты Tabula Nova Asie Minoris з "Геаграфіі" 1513 г. (мал. 8а, 8б). Гэтая карта ў параўнанні з папярэднімі выданнямі “Геаграфіі” падае абноўленую сетку паселішчаў на паўвостраве. Турэцкія гарады і паселішчы на ўзбярэжжы Чорнага мора прадстаўлены на аснове парталанаў: Nicomedia (Izmit), Scutari (Ūsküdar), Carpi (Kerpe), Penderachia (Eregli), Samastro (Amasra), Castelle (Cide), Synopy (Sinop), Simisso (Samsun)74. Сапраўдныя назвы існуючых гарадоў на ўнутраных тэрыторыях, а не мястэчкі Пталамея, таксама былі перанесены з Tabula ..., 1513: Bolla, Kastamеnа (сучасныя гарады Болу і Кастамону), Changre, Zoguru (магчымыя гарады Каргі і Хорум75). Прытрымліваючыся прынцыпу дэталёвага апісання рачной сістэмы, Вапоўскі дапоўніў карту рэкамі. Адну з іх (без назвы) каля Penderachia можна атаясамліваць з ракой Сакар'я, пазначанай у Tabula..., 1513 як Zangar. Другой ракой побач з Somastro можа быць рака Фіёс, названая ў парталанах Thio76.

Tabula Nova Asie Minoris, Geography, 1513

Тэрыторыя Балканскага паўвострава да ўмоўнай выявы горнага хрыбта была намалявана Вапоўскім паводле карты Tabula Moderna Borsine, Servia, Greciae et Sclavonie з таго ж страсбургскага выдання “Геаграфіі” 1513 г. (мал. 9а, 9б). З гэтай карты перанесены горны хрыбет і ўпадзенне дзвюх рэк у раку Марыца (выкарыстоўваецца грэчаская назва гэтай ракі Evros). Тое ж можна сказаць пра Mexember (Mesemvria, сучасны Нясебыр, Балгарыя), Sixopolis (Сазопаль? – Т. Г.), Stagnara (бухта Ігнеада)77, Pera і Constantinopolis. Пазнаку Megalo можна атаясамліваць з турэцкім горадам Малькара. Тапонім Zurluch адзначаны ўпершыню і азначае турэцкае паселішча Чорлу.

Tabula Moderna Borsine, Servia, Greciae et Sclavonie, Geography, 1513

Бярнард Вапоўскі паказаў меншую колькасць прыбярэжных паселішчаў чым на абедзвюх вышэй згаданых картах – толькі асноўныя, якія звычайна былі адзначаны на парталанах чырвоным колерам78. Але абедзве карты, Tabula Nova Asie Minoris і Tabula Moderna Borsine, Servia, Greciae et Sclavonie, не маюць каляровых адрозненняў у тапонімах. Менавіта таму мы выказваем здагадку, што Бярнард Вапоўскі быў не толькі карыстальнікам, але і адным з пастаўшчыкоў інфармацыі для гэтых карт.

Пасля агляду абшараў сучаснай Румыніі і Малдавіі на карце Сарматыі можна зрабіць выснову, што Вапоўскі выкарыстаў толькі новую інфармацыю, спецыяльна сабраную для гэтай карты. Магчыма, ён выкарыстаў тэкставыя апісанні падарожжаў, асабліва з Польшчы ў Канстанцінопаль. Каралеўскі пасол Анджэй Бжыцкі, які ў 1557 г. ездзіў з Белза ў Канстанцінопаль, узгадваў на сваім шляху Аблучыцу (Oblucice, крэпасць каля горада Ісакея, Малдова), пераправу праз раку Дунай і прыпынак у населеным пункце Baba79 (сучасны Бабадаг, Румынія). У 1560 годзе па дарозе ў Канстанцінопаль іншы пасол Анджэй Тарноўскі перасёк Kilia (цяпер горад Кілія, Украіна), Tulcza (сучасная Тульча, Румынія) і Baba. Усе гэтыя тапонімы адлюстраваны на карце Сарматыі, таму вельмі верагодна, што маршруты падарожжаў на пачатку 16-га стагоддзя былі такімі. Акрамя згаданых тапанімаў былі адзначаны возера Разельм (або Разім, без назвы на карце), Bialegrod (Белгарад-Днястроўскі, Украіна) і Ren (Рэні, Украіна) каля вусця ракі Дунай.

Для дэталёвага разгляду тапонімаў карты Вапоўскага ў Румыніі і Малдове лепш выкарыстоўваць копію гэтай карты. Гэта не спрошчаная карта Polonia et Ungaria Себасцьяна Мюнстэра, але больш падрабязная карта Георга фон Рэйхерсдорфа. Пры дапамозе карты румынскіх гарадоў Райхерсдорфа80 на арыгінальнай карце Вапоўскага можна знайсці Галац (Galacz), Барлад (Berlach), Фальчы (Falcym) і Путна (Pudna). Тое ж тычыцца і тапоніма Lapuzna (Лапушна, Малдова). Знак без назвы паміж ракой Дунай і яе прытокам належыць сучаснаму румынскаму гораду Браіла. Карта Рэйхерсдорфа дазваляе прачытаць адзін з двух тапонімаў паміж Бабай і Варнай: Chaliacra (мыс Каліакра).

moldavia map

Славацкі гісторык Любамір Прыкрыл мяркуе, што Бярнард Вапоўскі выкарыстаў рукапісную карту, створаную Сцяпанам Бродарычам (István Brodarics), канцлерам караля Венгрыі Людовіка II, у якасці адной з крыніц інфармацыі для карты Сарматыі. Такую карту Вапоўскі мог атрымаць толькі ў пачатку 1527 года81.

Асаблівасцю карт Польшчы і Сарматыі Вапоўскага з'яўляецца відавочная індывідуалізацыя мініятур (Inscriptions) гарадоў. Гравёр карты Сарматыі адлюстраваў уласныя веды пра тыповую архітэктуру той ці іншай краіны, магчыма, нават пра сапраўдны выгляд асобных гарадоў і замкаў. Менавіта таму гарады Польшчы і Украіны не падобныя да гарадоў Малдовы, Балгарыі ці Турцыі. На гэтай карце няма двух аднолькавых малюнкаў гарадоў.

Мініятуры ў выглядзе розных падрабязных малюнкаў характэрныя для марскіх карт – парталанаў. Характэрнай асаблівасцю парталанаў ёсць змяшчэнне нацыянальных гербаў і сцягоў на адпаведных тэрыторыях. На карце Сарматыі прадстаўлены выявы, якія больш-менш нагадваюць дзяржаўныя эмблемы. Побач з назвамі зямель размешчаны гербы Малдаўскага і Падольскага княстваў. Малюнкі каля надпісаў LITVANIA і MOSKOVIA не з'яўляюцца дакладнымі, але адлюстроўваюць ідэі гравёра пра дзяржаўныя гербы княстваў. Тое ж самае можна сказаць і пра месяц з чалавечым тварам, які абазначаў тэрыторыі Асманскай імперыі.

На картах mappa mundi часта змяшчалася тэкставая інфармацыя пра асобныя месцы і падзеі. Бярнард Вапоўскі, ідучы за mappa mundi, змясціў на сваёй карце некалькі тэкстаў пра важныя палітычныя падзеі. У артыкуле ўжо разгледжаны надпіс у верхняй частцы карты, які тычыцца Аршанскай бітвы 1514 года. На жаль, тэкст надпісу паміж Дняпром і Паўднёвым Бугам побач з выявай ваеннага гарадка нельга дакладна прачытаць. Па словах Александровіча, гаворка ідзе пра "легендарныя, звязаныя з 11-м стагоддзем, поспехі польскага караля Баляслава Адважнага і Баляслава Смелага па мянушцы Тыран (але абодва Баляславы не заходзілі так далёка) і вялікага князя літоўскага Вітаўта, памяткі пра выправы якога канца 14 – пачатку15-га стагоддзяў захоўваліся ў Крыме і прычарнаморскіх стэпах, па меншай меры, да канца 16-га стагоддзя.82 ".

Каля знака горада Варны змешчаны тэкст: "Hic Vladislaus Poloniae et Ungarie Rex contra Turcos apud Varnam und cum Juliano de Cesarinis Sanctii Angeli Cardinali fortissime pugnans occubuit". Гэты надпіс распавядае пра бітву пад Варнай, якая адбылася ў 1444 г., калі асманская армія разграміла венгерска-польскую і валашскую арміі. У гэтай бітве загінуў кароль Польшчы і Венгрыі Уладзіслаў III. Згаданы ў надпісе кардынал Джуліяна Сезарыні быў адпраўлены папам у Венгрыю для арганізацыі крыжовага паходу супраць Асманскай імперыі і таксама загінуў у бітве. Лічыцца, што разгром аб'яднаных узброеных сіл Еўропы стаў адным з крокаў да падзення Канстанцінопаля ў 1453 г. На карце С. Мюнстэра Poloniae et Ungariae 1540 г. быў змешчаны надпіс Campus Cassoius, які абазначыў поле Косава – верагодна, месца бітвы ў 1448 г. паміж кааліцыяй Венгрыі і Валахіі супраць Асманскай імперыі. Падобны альбо больш падрабязны надпіс мусіў быць на арыгінальнай карце Вапоўскага.

Нарэшце, мы выкажам гіпотэзу. Як ужо згадвалася вышэй, прывілей надрукаваць дзве карты быў прадастаўлены Жыгімонтам I Старым Бярнарду Вапоўскаму 18 кастрычніка 1526 г. Першая з гэтых карт, карта Польшчы, была падрыхтавана ў тым жа 1526 годзе. Амаль два наступныя гады Вапоўскі займаўся стварэннем кампазіцыі і друкам карты велізарных прастораў Еўропы, ад Балтыйскага мора да турэцкіх земляў. Гэтая праца запатрабавала шмат часу і, магчыма, грошай, каб сабраць інфармацыю з розных крыніц. Сапраўдным заказчыкам, які прафінансаваў стварэнне карты Сарматыі, быў не кароль Польшчы, а Святы Пасад, зацікаўлены ў атрыманні рэальнай карціны Паўночнай і Усходняй Еўропы і асабліва тэатра вайны.

Спасылкі:
1. Пра біяграфію Бярнарда Вапоўскага глядзіце: Buczek 1966, 31, Szujski 1874, 9−18 (у прадмове), Birkenmajer 1874, с. 156−163
2. Chowaniec 1955, 59–64. Спасылаецца на карты Tabula Moderna Polonie, Ungarie, Boemie, Germanie, Russie, Lithuanie, падрыхтаваную Марка Беневентана для Рымскага выдання “Геаграфіі” Пталамея 1507 г., і Tabula Moderna Sarmatia Evr/opeae/ sive Hungarie, Polonie, Russie, Prussie et Valachie, створаную Марцінам Вальдзеемюлерам для “Геаграфіі” Пталамея, надрукаванай у Страсбургу ў 1513. Прататып карты Бярнарда Вапоўскага да нашага часу не захаваўся
3. Buczek 1966, с. 26. Карта Мікалая Кузанскага, створаная ў 1456–1460, захавалася ў копіях, найбольш вядомая з іх – Мікалая Германуса, была надрукавана ў Айхштэце (Eystat) у 1491
4. Прывілей знайшоў і надрукаваў Э. Раставецкі: Rastawiecki 1846, c. 10–13
5. Alexandrowicz 1989, c. 38
6. Заключэнне аб 1526 як годзе друку карты грунтуецца на радку з легенды карты: "6 Istula Crocam”. Ён мяркуе, што карта была надрукаваная "Фларыянам" у 1526 г. у Кракаве на рацэ Вісла (Török 2007, 1819)
7. Гл. выданні Атласа А. Артэліўса на www.orteliusmaps.com
8. Both Wallachias адсылаюць да Княства Валашскага і Княства Малдаўскага
9. Alexandrowicz 1989, c. 40
10. Alexandrowicz 1989, c. 48
11. Бучак адзначыў, што "prints of two sections of this map and fragments of the third lower section are shown reduced in fig. 8" (Buczek 1966, c. 32), але згаданая выява, адлюстраваная на мал. 1, утрымлівае толькі два фрагменты
12. Török 2007, 1819
13. Buczek 1966, c. 33
14. Buczek 1966, c. 32–33
15. Пра гіпотэзу аб двух выданнях карты Сарматыі гл.: Buczek 1966, c.34; Alexandrowicz 1989, c. 40–42
16. Усе сучасныя рэпрадукцыі карты Вапоўскага друкуюцца паводле Monumenta Poloniae Cartographica, z.1, Kraków, 1939; tabl. II b, c.
17. Ulewicz 2006, с. 27–33
18. Што тычыцца тапоніма Русь у назвах карт Beneventano, 1507 і Waldseemüller, 1513. Абедзве карты – гэта пашыраныя версіі карты Мікалая Кузанскага (Эйхштацкая карта, 1491, гл. спасылку 3), дзе паказана Rubea Russia. Rubea Russia – Чырвонай Руссю ў 16 стагоддзі называлі Галічыну, гістарычны рэгіён, які ў той час уваходзіў у склад Каралеўства Польскага
19. Ulewicz 2006, с. 52
20. Buczek 1966, с. 33−34
21. Узоры выкарыстання назвы “скіфы” адносна татар глядзіце: Drozdov 2011, с. 21
22. Надпіс будзе разгледжаны далей у тэксце артыкула
23. Кordt 1910, с. 11
24. Petrun’ 1924, с. 42
25. Buczek 1935, с. 10–12
26. Buczek 1966, с. 25–42
27. Alexandrowicz 1989, с. 38–70
28. Alexandrowicz 1977, с. 91−100
29. Buczek 1966, с. 34–35; Alexandrowicz 1989, с. 47–50
30. Напрыклад, гл. карту ў Buczek 1966, Fig. 9
31. Напрыклад, гл. карту ў Kordt 1910, с. 12
32. Напрыклад, глядзіце карту ў дадатку да Alexandrowicz 1989. У Кordt 1899, с. 9–10 ёсць карта Расіі і Сібіры (пад назвай «рускі Меркатар»), створаная, згодна з пунктам гледжання аўтара, з выкарыстаннем не толькі добра вядомай карты Меркатара 1554 г., але арыгінала, гэта значыць, карта Сарматыі Бярнарда Вапоўскага
33. Напрыклад, гл. карту ў Коrdt 1910, карта I
34. Вавірчын, Дашкевіч, Крышталовіч, с. 140–141; Buczek 1966, с.35
35. Напрыклад, гл. карту ў Kordt 1910, с. 13
36. Buczek 1966, с. 35
37. Варта адзначыць, што ў іншых частках карты асаблівая ўвага надаецца таксама выявам рэк
38. Długosz 1867, с. 10, 20–21
39. Цытуецца паводле выдання: Litvin 1994, с. 98
40. Назва горада Крэменчук паходзіць ад татарскага слова, якое азначае «маленькая крэпасць»
41. Карту 1525 г. гл. у Fomenko 2007, с. 188; Версію гэтай карты 1554 г. гл. у Коrdt 1899, карта 3
42. Evliīa Chelebi 1979, с. 701
43. Alexandrowicz 1989, с. 45
44. Як на карце Мюнстэра. Bagrow 2005, с. 120
45. Bagrow 2005, с. 122
46. Bronevski 1867, с. 134; Dashkevich 1990, с. 158
47. Напрыклад, гл. гэтую карту на сайце Брытанскай бібліятэкі: http://www.bl.uk/magnificentmaps/map2.html
48. У арабскіх і персідскіх дыпламатычных крыніцах [Sbornik materialov 1941, 36–37, 121, 179]; у турэцкіх дыпламатычных дакументах [Абрагамовіч, 1969, с. 76–96]
49. Гэта карта прадстаўлена ў “Касмаграфіі” з 1544 г
50. Гл. гэтую карту ў Коrdt 1931, с. 39–41, Annex 1.
51. Bagrow 2005, с. 96–103
52. Alexandrowicz 1989, с. 59
53. Alexandrowicz 1989, с. 57, 62
54. Zimin 1988, с. 188. Дакладныя даты пасольства гл. PSRL 1859, с. 271–272
55. Тэкст гэтага верша гл. у: J. Szujski 1874, с. 347–353
56. Buczek 1966, с. 32
57. Zvid 1999, с. 323
58. Тikhomirov 1952, с. 102
59. Яго імя Сімяон – гэта варыянт імя Шымон. Імя бацькі было Аляксандр, народны варыянт гэтага імя – Алелька, таму імя па бацьку кіеўскага князя таксама мае варыянты "Аляксандравіч" альбо "Алелькавіч"
60. У паведамленні аб шлюбе ў 1463 г. Стэфана Вялікага, князя малдаўскага, з Еўдакіяй, сястрой Сімяона Алелькавіча: Грэкуль 1976; 26, 63, 69, 106, 107, 118
61. Goshkevich 1890
62. Zavitnevich 1891
63. Zvid 1999, с. 323
64. Bagrow 1964
65. Gordeev 2006
66. Напрыклад, гл. гэтую карту ў Buczek 1966, Fig. 3
67. Pallas 1999, с.36
68. Evliīa Chelebi 1996, с. 149
69. Выснова пра маякі грунтуецца на белых прастакутніках каля іх выяваў, падобных на прамяні святла. Але Török 2007, 1818 лічыў іх прабеламі для друку назваў населеных пунктаў
70. Глядзі зноску 2
71. Buczek 1966, с. 30
72. Страсбург быў пазначаны на карце Мюнстэрам у 1540 г., таму горад быў адзначаны і на арыгінальнай карце Вапоўскага
73. Поўная назва выдання Clavdii Ptolemei Viri Alexandrini ... Geographie Opus Novissima Traductione E Grecorum Archetypis Castigatissime Pressum. Карты гэтага выдання размяшчаюцца на сайце бібліятэкі Універсітэта Вірджыніі (search.lib.virginia.edu)
74. Gordeev 2014, с. 19–76
75. Атлас Піры-Рэйса, створаны амаль адначасова, у 1525 г., паказвае толькі прыбярэжныя паселішчы Анатольскага паўвострава. Напрыклад, гл. Book on navigation/Kitāb-i bahriye. The Walters Art Museum, 2011
76. Gordeev 2014, с. 27, 37
77. Gordeev 2014, с. 315–316
78. Gordeev 2014, с. 26, 42, 60, 76
79. Podróźe 1860, с 10, 36, 41
80. Гл. гэтую карту ў кнізе Moldaviae, quae olim Daciae pars, chorographia http://nelucraciun.files.wordpress.com/2011/06/moldova-1595.jpg
81. У красавіку 1527 г. Сцяпан Бродарыч апублікаваў у Кракаве трактат з апісаннем венгерска-турэцкай вайны і бітвы пры Махачы De conflictu Hungarorum cum Turcis a Mohacz verissima Historia... Alexandrowicz 1989, с. 41–42
82. Alexandrowicz 1989, с. 46

Літаратура >>