У ліпеньскім нумары часопіса "Наука и Жизнь" за 2020 год выйшаў артыкул "Об одном забытом слове", гаворка ў ім ішла аб скураных тыпаграфскіх мáцах. Праз недахоп месца ў артыкул не ўвайшлі матэрыялы аб іншых падобных друкарскіх інструментах — прабел, які і спрабуе часткова запоўніць гэтая старонка.

Коратка аб тыпаграфічных мацах

Адна з тэхналагічных інавацый Ёгана Гутэнберга, некалі ўсім вядомы сімвал друкарскай справы – скураныя мацы – на працягу амаль чатырох стагоддзяў верай і праўдай служылі друкарам усяго свету для нанясення тыпаграфскай фарбы на друкарскі набор. Іх канструкцыя, матэрыялы, метады вырабу і захоўвання мелі рэгіянальныя асаблівасці, але асноўныя рысы заставаліся нязменнымі: пара круглявых скураных падушак з гладкай і чыстай паверхняй, туга набітых напаўняльнікам – конскім воласам або поўсцю – і насаджаных на драўляныя дзяржальны.

Інструмент гэты выявіўся ідэальным рашэннем надзённай тэхнічнай задачы: расцерці фарбу да патрэбнай кансістэнцыі і нанесці яе роўным тонкім слоем на паверхню выступаючых элементаў шрыфтавога набору або гравюрных дошак. Мацы трывала ўвайшлі ў грамадскую свядомасць, стаўшы абавязковым атрыбутам друкарскіх шыльдаў, друкарскіх знакаў, прафесійных цэхавых і асабістых гербаў і нават ігральных карт.

А потым наступіла індустрыяльнае 19-е стагоддзе. У Англіі вынайшлі кампазітны матэрыял, папярэднік каўчука – сумесь цукровай патакі, дзёгцю і клею. Застываючы, гэты матэрыял утвараў цвёрдую, але пругкую масу. Спачатку ім замянілі набітую поўсцю скураную падушку, захаваўшы традыцыйную форму мацы. А неўзабаве з кампазітнай масы навучыліся адліваць цыліндрычны бясшвовы валік. Эпоха скураной мацы завяршылася.

У расійскую мову назва інструмента – разам з многімі іншымі друкарскімі назовамі – патрапіла з італьянскай мовы. З двух майстроў-друкароў адзін — той, што наносіць фарбу на набор, – батыршчык (ад італ. battitore); другі, які ўласна працуе з друкарскім станком, – тэрадоршчык (от итал. tiratore). Італьянскае слова mazza, значэнне якога – біта, адаптавалася ў ма́цу (рас. — ма́тца). Менавіта ў гэтай форме слова сустракаецца ў гістарычных тэкстах аж да сярэдзіны 19 стагоддзя: пакуль мацы заставаліся ў справе, слову патрабаваліся ўсе склонавыя формы і вытворныя: мáтца, мáтцы, мáтец, мáтечный. Але калі інструмент з ужывання выйшаў і засталася патрэба толькі ў назоўным склоне слоўнікавых артыкулаў, літара Т паступова адпала. У слоўніку У.І. Даля ўжо знаходзім гэтае слова ў форме мáца, гэта значыць, з папраўкай на націск яно стала амографам мацы - сухіх прэсных хлебцаў, якія маюць рытуальнае значэнне ў юдаізме.

З надыходам савецкага перыяду пра мацы і зусім пастараліся забыцца: улада спяшалася хутчэй "адрачыся ад старога свету" і ўсіх звязаных з ім атрыбутаў. Так, гэтага слова няма ні ў Ожагава, ні нават у вялікай савецкай энцыклапедыі. Забываць – справа няхітрая. Пачынаючы прыблізна з сярэдзіны 1960-х гадоў у навуковых артыкулах можна сустрэць адкрыццё: "Фарбу на набор накладвалі з дапамогай мацы – вялікай скураной рукавіцы". А сёння ў некаторых сеткавых і друкаваных выданнях, уключаючы ўніверсітэцкія навучальныя дапаможнікі (яны выходзілі пад рознымі імёнамі, хто каму служыў крыніцай, сказаць цяжка), можна знайсці апісанні падрыхтоўкі друкаваных мац да працы, перапісаныя літаральна слова ў слова... з кашэрных кулінарных кніг, дзе прыводзяцца рэцэпты прыгатавання страў з мацы́!

Тым не менш, дзякуючы музеям жывой гісторыі і энтузіястам друкаванай справы, мацы працягваюць жыць і сёння. Жадаючыя могуць убачыць іх у працы і нават паспрабаваць сябе ў мастацтве батыршчыка. На здымку справа – Гары Грэгары, заснавальнік і дырэктар Мемарыяльнай друкарні Бэнджаміна Ідса і Джона Гіла ў г. Бостан (штат Масачусэтс), аднаўляе абстаноўку перыяду амерыканскай рэвалюцыі. А па гэтай спасылцы – дэманстрацыя працы майстра-друкара на сучаснай версіі друкаванага станка Гутенберга ў Музеі гісторыі друкаванай справы ў г. Альпайн (штат Юта), заснаванага прадпрымальнікам Луісам Крандалам у 1998 годзе.

Італьянскае слова mazza (біта) функцыянальнае. Тэрміны, якія выкарыстоўваюцца ў многіх іншых мовах, падкрэсліваюць круглявасць формы. Нямецкая назва — Druckerballen, англійская — ink ball (сустракаецца таксама тэрмін dabber), нідэрландскае — inktbal або drukkersbal, фінскае — väripallo, французскае — проста balle.

Ва ўкраінскай мове адна з назваў гэтага інструмента з'яўляецца вытворным ад назвы прафесіі: батырка (аўтар ўдзячны Віталю Паўленку, які звярнуў увагу на гэтае слова). Хоць яно часцей за ўсё сустракаецца ў 19-м стагоддзі, калі ім пазначалі ўжо кампазітны валік, сваімі каранямі слова гэта сыходзіць менавіта ў эпоху скураных мац: "Для шрифтаря купують дві залізні мисочки, для друкарні купують: 4 дубові дошки, оливи 4 1/2 ф., губу грецьку, шворки, ниток несуканих, ирхи овечой за батирки, 7 щоток, бичовки на шнури, ниток суконих, сукна сермяжного, криці косної для ножів у друкарні, олова для літер, словолітейщику 4 вози вугілля..." (Бібліологічні вісті, 1–4, Львів, 1999. С. 59).

Звернемся цяпер да іншых прыкладаў высокага друку і рыштунку, які прымяняўся на практыцы.

Набіванка на тканіне

Набіванка на тканіне распаўсюджаная ў многіх культурах і па старажытнасці нашмат пераўзыходзіць кнігадрукаванне. На друкарскі блок з выступаючым малюнкам наносяць фарбу (для прамога друку), расчыняльнік (для выдалення фарбы з ужо раўнамерна афарбаванай тканіны) або рэзерваж (напрыклад, воск – для пакрыцця месцаў, куды фарба не павінна трапіць пры наступным афарбоўванні). Затым малюнак з друкаванага блока пераносяць на тканіну і апрацоўваюць яе далей. Самыя старыя ўзоры набіванкі на тэрыторыі былой Расійскай імперыі адносяцца прыблізна да 11 стагоддзя. Іх выявіў у 1874 годзе пры раскопках курганоў каля вёскі Лявінкі Старадубскага павета Чарнігаўскай губерні ва Украіне вядомы археолаг Старажытнай Русі Д. Я. Самаквасаў (1843–1911).

У літаратуры апісаны два асноўныя спосабы нанясення малюнка на тканіну. Першы распаўсюджаны практычна паўсюдна. Тканіну рассцілаюць на роўнай паверхні; друкарскі блок накладаюць на яе і прыстукваюць зверху рукой або драўляным малатком. У Расіі для нанясення фарбавальнага рэчыва на друкаваны блок выкарыстоўваюць шасі — драўляную скрыню ці паддонца, якое да паловы напаўняюць якім-небудзь густым рэчывам (загушчальнікам) для стварэння пругкай асновы, а па-над ім накладаюць воданепранікальны матэрыял і прасякнутае фарбай сукно. Калі друкарскі блок (завецца такі блок цве́тка або ма́нера) апускаюць у паддонца-шасі і прыціскаюць да сукна, фарба пераносіцца на яго выступаючыя элементы.

Другі з апісаных у літаратуры спосабаў захоўваецца, галоўным чынам, ва Украіне. Друкаваны блок (укр. лице́) усталёўваюць гарызантальна, разьбяным бокам уверх; тканіну накладаюць на яго і альбо прыстукваюць, альбо прыкатваюць зверху. Для нанясення фарбы на друкаваны блок служаць дзве абцягнутыя скурай падушкі — таўку́шы. "Товкуша, ші, ж. — у выбойщиковъ: инструментъ, которымъ накладывается краска на матрицу узора: четырехугольная дощечка съ рукояткой сверху и кожаной подушкой снизу" (Словарь української мови: в 4-х тт. / За ред. Б. Грінченка. К., 1907–1909. Т. 4. С. 270). Паміж таўкушамі і друкарскімі мацамі існуе прамая паралель. "Фарбай змазваюць дзве абцягнутыя скурай падушкі (укр. товку́ши). Гэтыя падушкі набітыя на чатырохкутныя дошкі з ручкамі. Падушкі ўдараюць адзін аб адну; дзякуючы чаму фарба кладзецца на іх раўнамерна, і тады гэтай фарбай пакрываюць ўзор, выразаны на драўлянай дошцы (укр. лице́; рус. ма́нера, набивная доска), для чаго звычайна б'юць па дошцы падушкай" (Н. Дубина «Откуда есть пошла... печать по ткани».)

Прыклад набойнай друкаванай дошкі з мініятурнымі элементамі ўзору, прызначаны, хутчэй за ўсё, для нанясення фарбы менавіта скураной таўкушай-мацай, а не прыкладаннем да суконкі, прыведзены на ілюстрацыі справа. Гэты блок выраблены пры дапамозе разьбы па дрэве і інкруставаны металічнымі дэталямі: пласцінкамі і дротам, што дазваляе ствараць тонкія і выразныя лініі контуру.

Тушавы адбітак (Кітай)

У Кітаі спрадвеку існавала традыцыя захоўваць у камені найважнейшыя кананічныя тэксты (Аналекты Канфуцыя, творы класічнай паэзіі, будыйскія сутры, шэдэўры каліграфіі і ім падобныя). Іх гравіраванне ў выглядзе паглыбленага рэльефу на каменных стэлах стала асаблівым відам пластычнага мастацтва. З вынаходніцтвам паперы ў другім стагоддзі новай эры з'явілася магчымасць ствараць копіі такіх рэльефаў для дзяржаўных і асабістых бібліятэк, што прывяло да зараджэння і станаўлення новай формы графікі. Гэтую графічную форму - мастацтва тушавага адбітка - у нашы дні абазначаюць словам 拓 (tà або tuò). Лічыцца, што яго гісторыя налічвае не менш за паўтары тысячы гадоў.

Для вырабу адбітка выкарыстоўваецца інструмент, які называецца 拓包 (tà bāo) і нагадвае сваёй формай друкарскую мацу. Значэнне другога іерогліфа – пакет, скрутак або пельмень. Па-беларуску назву гэтага інструмента звычайна перакладаюць як "тампон Таба". Увільгатнёны аркуш паперы накладаюць на паверхню каменя і прыгладжваюць яго спецыяльнай шчоткай так, каб ўціснуць паперу ў паглыбленні друкаванай формы. Затым пры дапамозе тампона таба (як правіла, аднаго – у выпадку вертыкальнай паверхні – ці двух – у выпадку паверхні гарызантальнай) наносяць фарбу на вонкавы бок ліста. Уціснутыя ўчасткі пры гэтым застаюцца неафарбаванымі. У выніку на паперы ўтворыцца адбітак друкаванай формы, які, у адрозненне ад кнігадрукавання або гравюры, атрымліваецца пазітыўным, а не люстрана перавернутым.

На працягу стагоддзяў у мастацтве тушавага адбітка паўстала мноства стыляў і кірункаў. Найбольш відавочная прыкмета класіфікацыі абапіраецца на тып фарбы: у тэхніцы 墨拓 (mò tà) выкарыстоўваецца чорная туш, а ў тэхніцы 朱拓 (zhū tà) – цынобра або іншы ярка-чырвоны пігмент. Таксама на працягу больш чым тысячы гадоў адрозніваюць "залаціста-вараны́я" адбіткі, выкананыя насычаным чорным глянцавым тонам (烏金拓, wūjīn tà), і адбіткі стылю "крыло цыкады" з лёгкімі напаўпразрыстымі разводамі, якія складаюцца як бы ў графічную рыфму (蝉翼拓, chányì tà). Больш падрабязна пра мастацтва тушавага адбітка можна прачытаць у артыкуле В.Г. Белазёравай. A відэа-дэманстрацыя з выкарыстаннем малых формаў, запісаная ў Нацыянальным гістарычным музеі Наньтоў (Тайвань), дазваляе разам ахапіць усе стадыі вырабу адбітка.

Мастацтва тушавага адбітка жывое і па гэты дзень, працягвае развівацца і нават знаходзіць новыя выразныя формы. Як і ў выпадку з друкарскімі мацамі, тампоны Таба вырабляюць самі майстры. Драўляны дыск з выкладзенымі на яго камякамі баваўнянай ваты, авечай або вярблюджай воўны абгортваюць некалькімі пластамі шоўку ці тканіны з шырокімі краямі. Краі гэтыя, сабраныя з процілеглага боку і абматаныя шнурком, утвараюць дзяржальню Таба.

Паліхромны дрэварыт (Японія)

Было б несправядліва не згадаць яшчэ аб адным сваяку мацы, таўкушы і Таба. У Японіі ў мастацтве паліхромнага дрэварыта (гравюры на дрэве) выкарыстоўваецца інструмент пад назвай бáран (ばれん). Ён мае форму дыска з плоскай дзяржальняй і, у адрозненне апісаных вышэй інструментаў, у працы не датыкаецца з фарбай. Нанёсшы на друкаваны блок фарбу шчоткай і наклаўшы на яго зверху аркуш паперы, японскі майстар прыцірае аркуш да блоку пры дапамозе бáрана, які такім чынам выконвае ролю друкарскага прэса. На дэманстрацыі ў студыі Такезаса-до ў Кіёта выраб паліхромных адбіткаў тлумачыцца на прыкладзе сучаснай рэпрадукцыі знакамітай гравюры "Вялікая хваля ў Канагава", аўтарства якой належыць японскаму мастаку Кацусіка Хокусаю (1760–1849).

Цікава адзначыць розніцу ў падыходах да капіявання друкарскіх блокаў у традыцыях японскага і еўрапейскага дрэварыта. У Еўропе майстры, рэзалі новы блок, рэдка дамагаўся – ці ставіў мэтай дасягнуць – неадметнага падабенства, так што адбіткі, атрыманыя з такіх блокаў, лёгка адрозніць (капіяванне медных гравюрных дошак – іншая справа). У Японіі, з другога боку, выраб копій рэзаных па дрэве друкарскіх блокаў з выключнай дакладнасцю зусім не ўяўляецца чымсьці незвычайным.

Удзячнасць

Аўтар выказвае сваю шчырую ўдзячнасць д-ру Цзюнь Шань Вэй (Сіэтл), якая расчыніла перад ім дзверы музея Бэйлінь ў Сіань і якая прыняла жывы і зацікаўлены ўдзел у працэсе падрыхтоўкі гэтага артыкула.