BY | RU | PL | EN

W artykule autor analizuje istniejące podejścia do badania stanu amsterdamskiego wydania mapy WKL z roku 1613 oraz proponuje nowe sposoby datowania map wyjętych z atlasów.

Najczęstszym sposobem określenia wydania, w którym znajdowała się mapa, jest zidentyfikowanie cech tekstu na odwrocie¹. W przypadku mapy WKL z roku 1613 na jej odwrocie najczęściej tekst nie występuje. Wzwiązku z tym badanie ma charakter nowatorski, a niektóre tezy wymagają dalszego dopracowania. Niemniej, dzięki temu, że mapa została pierwotnie opublikowana jako mapa ścienna (wall-map), a później włączona do atlasów w zmienionej formie, możemy obecnie wyróżnić szereg cech, pozwalające na dokładniejsze datowanie map, które zostały wyjęte z atlasu.

Do niedawna w literaturze istniały opisy 6 stanów amsterdamskiego wydania MAGNI DVCATVS LITHVANIAE z roku 1613. 4 z nich dotyczą wydań atlasu i zostały sporządzone przez Fredericka Wiedera już w 1929². Istnieją jeszcze dwa egzemplarze mapy ściennej, które różnią się od siebie w wielu aspektach – jeden znajduje się Weimarze, drugi w Uppsali.

Egzemplarze mapy ściennej WKL z 1613 roku z Uppsali i Weimaru

W 1913 roku Ludwig Anton Birkenmejer³ odkrył i opublikował komunikat o egzemplarzu znalezionym w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali (Szwecja). Według niego była to pierwsza mapa ścienna WKL z roku 1613. Opis znaleziska był bardzo skromny i zajmował jedną stronę w zbiorze uniwersyteckim. W notatce brakowało najważniejszego elementu - zdjęcia mapy. Po raz pierwszy zdjęcie mapy z Uppsali opublikował dopiero w roku 1964 litewski naukowiec Povilas Reklaitis⁴, wcześniej podstawą badań były mapy z wydań atlasowych (publikowanych od roku 1631). Na ten fakt zwrócił uwagę polski naukowiec Stanisław Alexandrowicz⁵.

Mapa była później przyklejona na tkaninę, w wyniku czego ona utraciła elastyczność. Niewielkie fragmenty mapy się zgubiły i jest w wielu miejscach naderwana. W górnej i dolnej części mapy zamocowano listwy. Mapa kilkakrotnie była poddawana renowacji i konserwacji. Ostatnia z nich miała miejsce w maju 2016 roku: tkanina i drewniane listwy zostały usunięte, mapa została oczyszczona z brudu i przyklejona do papierowej podstawy.

Birkenmajer w swoim komunikacie niedokładnie zapisał rozmiar mapy (107 cm x 82 cm bez szlaku). Zgodnie z pomiarami Birkenmajera szerokość ozdobnej szlaku wynosiła 5 cm, ale nie przekraczała 4,4 cm. Przy bliższym zbadaniu widać, że tablica dla szlaku została wykonana z drewna (drzeworyt) (ryc. 1). Nie wspomniano, że mapa ma deformacje w orientacji pionowej i poziomej: przede wszystkim jest to związane z ręcznym sklejaniem jej poszczególnych fragmentów. Po renowacji w roku 2016 mapa została wygładzona, a wymiary podane przez Birkenmejera zaczęły się jeszcze bardziej różnić.

WYMIARY MAPY Z UPPSALI PO RENOWACJI W ROKU 2016:
Szerokość (cm.)
• Górnej krawędzi: 105,5 (bez ramy); 116 (łącznie)
• Dolnej krawędzi: 103,5 (bez ramy); 114,5 (łącznie)
Wysokość (cm.)
• Lewej krawędzi: 74,5 (bez ramy, bez tekstu); 82,8 (bez ramy, z tekstem); 123,5 (łącznie)
• Prawej krawędzi: 73,5 (bez ramy, bez tekstu); 81,5 (bez ramy, z tekstem); 122 (łącznie).

Algirdas Antanas Gliožaitis w swojej książce opublikowanej w 2017 roku⁶ skupił swoją uwagę m.in. na częściach składowych mapy. Zidentyfikował 19 różnych sklejonych fragmentów mapy, ale popełnił błąd, łącząc dwa elementy ozdobnej szlaky w jeden duży (10 i 11, 17 i 18). Wynika to prawdopodobnie z badania mapy przed jej ostatnią renowacją, po renowacji w 2016 roku łatwiej zauważyć, że szlak składa się z 12, nie z 10 elementów, jak wcześniej przedstawił to Gliožaitis. Stwierdzono, że mapa składa się z 21 fragmentów (ryc. 2).

Przed odkryciem przez Gunthera Schildera w 1984 roku drugiej mapy ściennej na poddaszu zamku Weimarskiego w literaturze można było znaleźć informację, że egzemplarz z Uppsali, jest jedyną zachowaną mapą ścienną, przedstawiającą terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1613 roku. Później autor znaleziska ustalił⁷, że mapę z Uppsali odbita z 6 tablic, czyli po podzieleniu 4 tablic na 6 (w 1631 roku wycięto dwie prawe tablicy, aby oddzielić Dniepr od głównej mapy, ozdobne obramowanie również zostało oddzielono od tablic wzdłuż krawędzi mapy). Mapa z Weimaru została odbita z czterech tablic. To świadczy o tym, że mapa z Uppsali została wydrukowana po 1631 roku i jest nowsza tej, znajdującej się w Weimarze.

Wydania w atlasach i ich stany

W latach 1631–1649 pojawiło się około 20 wydań atlasów Blaeu⁸, w których znalazła się mapa radziwiłłowska z roku 1613. Jak już wspomniano, w katalogach bibliograficznych zidentyfikowano tylko 4 podstawowe stany atlasowe. Autor artykułu opiera się na strukturze opracowanej przez Gunthera Schildera w Monumenta cartografica Neerlandica⁹, ale jednocześnie uzupełnia je kilkoma istotnymi wyjaśnieniami.

Stan 29.1 – mapy ścienne opisane powyżej.

Stane 29.2 (KAN 2:021¹⁰) - pierwsze wydanie łacińskie z roku 1631.

G. Schilder podaje następujące informacje: «This state lacks the text along the low edge. In this form the map is included in the first version of Blaeu's 1631 Appendix. In this edition of the atlas, the four sheets... have a printed text in Latin on the back with the signatures N2, N2, N4, and N5.». To zdanie warto wyjaśnić. Tekst na odwrocie karty NIE jest tekstem z przedniej strony egzemplarza ściennego (lepiej znanej jako tekst Makowskiego). Tekst Makowskiego został dołączony na dodatkowych arkuszach, ale bez podpisu „T.M. Pol. Georgraph.”.

Tekst opisu Litwy ma 8 stron i jest przedrukowany w skrócie z książki „Respublica sive status Regni Poloniae, Lituaniae, Prussiae, Livoniae itp. Diverorum autorum”, opublikowanej w 1627 roku przez wydawnictwo Elzevier w Lejdzie. Z kolei podstawą dla tego tekstu była „Z kroniki Sarmacyi europejskiej”, napisana przez Alekandera Gwagnina i wydana w 1578 roku w Krakowie w języku łacińskim.

W pierwszym wydaniu Appendix mapę wydrukowano na 4 osobnych arkuszach i umieszczono w atlasie

Stan 29.3 - drugie wydanie łacińskie z 1631 r. (KAN 2:022).

Schilder wskazuje następujące zmiany mapy: «Blaeu changed the arrangement of the map sheets; he separated the map of the river Dnjepr from the map of Lithuania. The original decorative border surrounding the entire map has disappeared. The lower left sheet of Lithuania has a printed text on back with the signature 'HHHHHH'; the remaining parts of the text were printed on separate sheets and added as 'additional sheets'. The same was done to the map of the Dnjepr: the back of the upper part of the map bears a text with the signature 'IIIIII'; the lower part has been added as an 'additional sheet'.
The maps arranged in this way appear in the second version of the 1631 Appendix.»

Początkowo mapę WKL z roku 1613 składała się z czterech osobnych ćwiartek, każda rozmiarów dużego arkusza, korzystanie z takiej niestandardowej mapy w atlasie było niewygodne . Blaeu nie produkuje nowych tablic w standardowym formacie (miało to miejsce dopiero w roku 1649), ale szuka sposobu na zmniejszenie mapy ściennej WKL (oddziela Dniepr od głównej mapy, usuwa dekoracyjne obramowanie).

W drugim wydaniu Appendix mapa WKL jest sklejona i oddzielona od mapy Dniepr

Niemożliwe stało się umieszczanie tekstu na mapach, których częścią było kilka zagięć, więc zmieniono lokalizację tekstu. Tekst jest drukowany na odwrocie lewego dolnego arkusza (początek dużego tekstu o Litwie), poniżej dodano sygnaturę „HHHHHH”; reszta tekstu została wydrukowana na osobnych arkuszach i stała się „dodatkowymi arkuszami”, także z dodatkową sygnaturą - „HHHHHH”.

Na odwrotnej stronie Dniepru w górnej części znajduje się tekst Makowskiego bez podpisu „T.M. Pol. Georgraph.”. Tekst zajmuje 2/3 mapy (ponieważ mapa miała orientację poziomą, tekst został wydrukowany prostopadle do rzeki). Charakterystyczną cechą Dniepru z tej publikacji jest podpis na dole tekstu „IIIIII”, druga część tekstu została wstawiona jako „dodatkowy arkusz”.

Stan 29.4 – wydanie niemieckie 1634 (KAN 2:131).

Według Schildera: «In 1634 Blaue again rearranged the map sheets. The mounted map of Lithuania is included in the German edition of the 1634 Atlas without text on the back; the map of the Dnjepr is found in the 1634 Atlas in the same form as in the second version of Blaeu's 1631 Appendix (no. 29.3); the text has the printed signature 'O', which has been changed in manuscript to 'N'.»

W 1634 roku Blaeu publikuje niemieckie wydanie atlasu. W tym wydaniu duży tekst całkowicie gubi się na odwrocie mapy Litwy, jest umieszczony na osobnych arkuszach i wydrukowany w języku niemieckim. Na mapie Dniepru tekst jest drukowany w taki sam sposób, jak w poprzednim wydaniu, ale z sygnaturą „O” lub „N”. W niemieckim wydaniu z 1635 r. na mapie Dniepru znajduje się tylko sygnatura „N”.

Stan 29.5 – wszystkie wydania od 1635 do 1649.

Schilder tak naprawdę odnosi się do tego stanu wszystkie inne mapy WKL: «In the atlas editions of 1635 and in subsequent in 3, 4, and 6 volumes, both maps were printed separately and included in the atlas without text on the back. In the Atlas maior in its most complete form in various languages, both maps were replaced by more modern ones.»

Nie ma innych stanów mapy radziwiłłowskiej w tym najobszerniejszym wydaniu; z tyłu nie ma tekstu ani sygnatur. Co więcej, nie jest jasne, jaka jest różnica między stanami 29.4 i 29.5 mapy WKL. W sumie mówimy o 18 atlasach¹¹ z mapami WKL, które niczym się nie różnią.

Mapa Dniepru była odbita jako niezależna mapa do roku 1649 (także w Atlas Major z roku 1667), w niektórych przypadkach na mapie nie ma tekstu i sygnatur, w innych pojawia się sygnatura¹².

Stan i wady tablic

W celu szczegółowej klasyfikacji map wybrano dwa główne obszary, które pomagają szczegółowo datować prace na papierze:opis stanu tablic oraz defekty tablic.

Jednym z najbardziej znanych sposobów datowania map jest analiza cech tekstu znajdującego się na odwrocie. W przypadku map opublikowanych w atlasach istnieją specjalne katalogi, za pomocą których można określić cechy wyróżniające różne wydania tej samej mapy. Tak więc Marcel van den Brock w swojej książce «ORTELIUS ATLAS MAPS An illustrated Guide», analizując odciski z atlasu Abrahama Orteliusa, był w stanie zidentyfikować kilka stanów tablic dla prawie każdej mapy. Brock pokazał na przykładach, że tablicy można nie tylko renowować (NB: była to powszechnie akceptowana praktyka), ale także poprawić podczas użytkowania: wprowadzono zmiany w nazwach miast czy rzek, kontur mórz były rozszerzaneitp.). W przypadku mapy Europy (wydanej w latach: 1570-1587) Marcel van den Brock nie tylko był w stanie opisać wszystkie możliwe wydania mapy, opierając się na tekstach na odwrocie, ale także zidentyfikował 3 stany tablic. W niektórych przypadkach nawet wskazał takie drobiazgi, jak zwiększenie obszaru szrafowania z 2 do 4 mm. Wszystko to wskazuje, że w stosunkowo krótkim czasie (17 lat) tablica mogła ulec znacznej zmianie.

Jak wspomniano powyżej, ze wszystkich wydań mapy radziwiłłowskiej, opierając się na tekście, zamieszczonym na odwrocie, można ustalić tylko pierwsze i drugie wydanie łacińskie. Pozostałe zostały wydrukowana bez tekstu i sygnatur na odwrocie.

Autor tego artykułu opracował hipotezę, że w latach 1631–1649 oryginalne tablicy powinny były ulec zmianom, nawet jeśli nie kardynalnym (istotne zmiany - dodanie miast, zmiana kształtu rzek lub linii brzegowych itp.), to z pewnoscią wywołanym codziennością (zadrapania, zmniejszenie linii początkowego oznakowania itp.), co pozwoli na podzielenie szeregu wydruków na „wcześniejsze” lub „późniejsze” wydania.

W trakcie pracy zbadano i wykorzystano ponad trzydzieści map WKL z roku 1613, zarówno wchodzących w skład atlasów, jak i wyjętych z nich. Pracę utrudnia fakt, że atlasy Blaeu są rozproszone po całym świecie, znajdują się w zbiorach publicznych i prywatnych, a jakość zdjęć i kompletność informacji są z różnych przyczyn ograniczone.

Rozważając kwestię datowania map zgodnie z odciskami nie można pominąć teorii technologii drukowania. Mapa radziwiłowska została wydrukowana za pomocą druku wklęsłego, który wykorzystywano od połowy XV wieku. W 1446 roku w Niemczech została wydrukowana pierwsza datowana rycina. Elementy drukarskie pogłębiono mechanicznie (za pomocą rylców), a następnie metodą chemiczną (kwasową).

Do drukowania map w XVII wieku zastosowano formy wklęsłe do druku wklęsłego, tak zwane klasyczne rytownictwo na miedzianej płycie. Forma drukarska (inaczej płyta, tablica, matryca) jest polerowaną płytą miedzianą o grubości około 2-3 mm. Przed grawerowaniem przeniesiono na nią kontur niezbędnego wzoru - linie początkowego oznakowania. Nakładano je na formę za pomocą igły lub końcówki zacisku prawie bez naciskania. Następnie na podstawie oznakowania odbywał się proces grawerowania: narysowanie rysunku w formie głębokich linii, wykonanych ręcznie za pomocą specjalnych siekaczy.

Aby uzyskać odciski, warstwę lepkiej farby nałożono tamponem na całą powierzchnię formy, którą następnie wytarto, ale farba pozostawała we pogłębianiach. Po tym pomiędzy dwoma wałami specjalnego urządzenia, płytkę drukującą i papier walcowano pod wysokim ciśnieniem, w wyniku tusz przenoszono na papier.

Literatura z historii druku wklęsłego wskazuje, że z jednej formy można wydrukować do 1000 wydruków. Według autora liczba ta dotyczy tylko dzieł sztuki. Tak więc, zgodnie z danymi van den Brocka, które on przytoczył na podstawie atlasów Orteliusa, na płytkach pojawiły się nie tylko małe wady, ale nawet pęknięcia (w obiegu około 1500 wydruków, w niektórych przypadkach po raz pierwszy na 3800 wydruków) - i to nie doprowadziło do zmiany płyt. Nadal były używane, a łączna liczba wydruków z jednej płyty mogła osiągnąć 5000–7000.

Jedność form drukarskich

Chociaż wiele źródeł wskazuje, że forma do drukowania (4 części, później podzielone przez 6) była taka sama przez cały okres publikacji mapy Wielkiego Księstwa Litewskiego z roku 1613, autor uznał za ważne, aby to zweryfikować. Konieczne było wykrycie najmniejszych szczegółów, które powstały na etapie produkcji płyt i są obecne na wszystkich kolejnych wydrukach (rysy, cienkie linie, błędy na rysunku).

Aby potwierdzić hipotezę jedności formy, wybrano 4 miejsca z najmniejszymi szczegółami (ryc. 7). Można śmiało powiedzieć, że użyto jednej płyty drukarskiej.

Linie początkowego oznakowania

Korzystając z metody analizy linii początkowego znakowania, można z pewnym przybliżeniem ustalić, które arkusze zostały wydrukowane wcześniej, a które później. Wraz z liniami oznakowania na wczesnych arkuszach można znaleźć odciski przypadkowych linii, niedokładności, korekty, a nawet niewielkie wady samej planszy, które stopniowo znikają i nie są widoczne na późniejszych wydrukach.

W życiu codziennym linie początkowego oznakowania znikają przede wszystkim z powodu ich minimalnej głębokości. Na mapie WKL z roku 1613 linie początkowego oznakowania są dobrze zaznaczone na kartuszach tekstowych, a także na róży wiatrów. W badaniu autor skoncentrował się w szczególności na róży wiatrów, ponieważ do jej narysowania użyto dużej liczby linii oznakowania.

Jak pokazano na rycinie 8, na kopii mapy z Weimaru i wydaniach z roku 1631 linie oznakowania są bardzo dobrze widoczne, w tym linie wewnątrz najmniejszego koła. Od 1635 roku linie stają się mniej widoczne. W wydaniach z 1638 roku są częściowo obecne. W publikacjach od 1640 roku linii oznakowania praktycznie nie występuje, nie można wykryć pewnej sekwencji zniknięcia linii. Obserwacje te wskazują jedynie na stopniowe zanikanie nie wklęsłych linii w trakcie korzystania z płyt drukarskich, ale nie umożliwiają datowania osobnej mapy z wystarczającą dokładnością.

Stan tablic

Na drugim etapie autor skoncentrował się na świadomych (celowych) zmianach formy. W analizie 28 wydruków zidentyfikowano dwa nowe, wcześniej nie opisane stany:

Stan A29.6 - od 1643 roku.

Na napisu Ducatus Severiensis Pars po słowie Severiensis pojawia się kropka::

Stan A29.7 - ok. 1645 i później.

Wygrawerowana została nazwa miasta Der Memel. Na uwagę zasługuje obecność niemieckiego prefiksu na łacińskiej mapie:

Wady tablic

Mianowicie celowe zmiany wydawnicze w formie drukowanej można zaklasyfikować jako stany. Teoretycznie nie ma zwyczaju wyróżniania przypadkowych defektów na płytach drukujących jako osobne stany. Ale w sytuacji, gdy ustalenie, czy mapa należy do jednego lub drugiego atlasu jest trudne, autor pozwolił sobie na wprowadzenie dodatkowej gradacji map według zidentyfikowanych stabilnych defektów.

Można wyróżnić dwa rodzaje wad planszy: występujące w trakcie życia (zadrapania, uszkodzenia), które były nieobecne na „starszych” wydrukach i pojawiają się na „nowszych”, a także poprawki, które znikają z „nowszych” wydruków, ale są obecne na „starszych” (w wyniku drukowania i ewentualnie renowacji form). Wady związane z jakością samego wydruku zostały wyłączone z całego zestawu danych.

Dodatkowe stany form drukarskich odpowiadające zidentyfikowanym defektom:

Stan A29.d1 – od 1640 roku do ostatniej edycji.

Uszkodzenie formy pojawia się w postaci kropki na wschód od miasta Mulhausen i na zachód od rzeki Passaria oraz dużej plamy na północny zachód od miasta Neidenborg.

Stan A29.d2 - od 1643 roku.

Znaczne zadrapanie znika w okolicach Orszy. Obecne od 1635 roku. Wcześniej przepływało przez zbieżność rzek w kierunku z północnego zachodu na południowy wschód.

Opracowane podejście wymaga dalszego praktycznego doskonalenia poprzez badanie atlasów Blaeu. Pracę komplikuje wiele czynników, na przykład w kolejnych atlasach uwzględniono stare wydania; czasami pojawiają się problemy z datowaniem atlasów: wydawnictwo Blaeu używało przestarzałych stron tytułowych z ręcznie poprawianymi datami (ręcznie wykonane poprawki są nawet obecne na mapach) i wielu innych.

Jednocześnie możemy już teraz dokonać pewnych wyjaśnień. Przed tym artykułem mogliśmy jedynie stwierdzać, że mapa z Uppsali mogła zostać wydrukowana w drukarni Blaeu jako specjalna wersja mapy ściannej w odstępie czasu, który zaczyna się po podzieleniu płyt drukarskich na 6 części (to znaczy nie wcześniej niż w drugim wydaniu atlasu roku 1631) i kończy się w 1672 roku, w którym drukarnia w Amsterdamie została zniszczona przez pożar. Jednak analiza formy drukarskiej pokazuje, że ma ona charakterystyczne cechy, które pozwalają określić datę druku w latach 1635-1638. Zgodnie z liniami oznakowania mapa bardziej odpowiada rokowi 1638 niż 1635.

Referencje:
1. Marcel van den Broecke. ORTELIUS ATLAS MAPS An illustrated Guide, 2011 (second revised edition); Cornelis Koeman, Peter van der Krogt. Atlantes neerlandici. V.2 The folio atlases published by Willem Jansz. Blaeu and Joan Blaeu., 2000
2. Frederik Casparus Wieder. Monumenta Cartografica. Reproductions of unique and rare maps, plans and views in the actual size of the originals; accompanied by cartographical monographs. Vol. III., 1929. S.69
3. Ludwik Birkenmajer. Wiadomośc o mapie geograficznej Litwy Tomasza Makowskiego (z r. 1613) uważanej za zaginioną. Sprawozdania Akademii Umijętności. T. 18, №4., 1913. S.24-25
4. Povilas Reklaitis. Lietuvos senoji Kartografija / P. Reklaitis // Tautos praetis, t. II, kn. 1(5)., 1964. S.374
5. Stanisław Alexandrowicz. Mapa Wielkiego Księstwa Litewskiego Tomasza Makowskiego z 1613 r. tzw. "radziwiłłowska", jako źródło do dziejów Litwy i Białorusi, 1965. S.38
6. Algirdas Antanas Gliožaitis. Lietuvos didžiosios kunigaikštystės žemėlapis ir jo variantai, 2017. S.144
7. Schilder, G. Monumenta cartografica Neerlandica. T. IX. (3 Vols): Hessel Gerritsz (1580/81 - 1632), 2013. S.216
8. Cornelis Koeman, Peter van der Krogt. Atlantes neerlandici. V.2 The folio atlases published by Willem Jansz. Blaeu and Joan Blaeu., 2000. S.501-502. W latach 1631–1649 wydano główny zestaw map atlasu WKL z 1613 roku. W 1660 r. wyszło pojedyncze wydanie w atlasie Klence mapy WKL bez Dniepru. Również około 1670 r. opublikowano podrobione, niedatowane niemieckie wydanie atlasu.
9. Schilder, G. Monumenta cartografica Neerlandica. T. VI., 1990. S.75-77
Stany map WKL z 1613 roku można dopasować do atlasów Blau (numeracja atlasów według C.Koeman, P. van der Krogt. Atlantes neerlandici. V.2, 2000)
11. C.Koeman, P. van der Krogt. Atlantes neerlandici. V.2, 2000. S.502
12. Ibid, S.503

 

< Папярэдні